تنها یک درصد تپه پیش از تاریخ پوستچی کاوش شده است

ایلنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارش های منتشر شده، تنها یک درصد تپه پیش از تاریخ پوستچی کاوش شده است.

پنجمین فصل کاوش های باستان شناسی در تپه پوستچی که یکی از محوطه های پیش از تاریخ در دشت شیراز است، به منظور اهداف آموزشی، پژوهشی و حفاظتی چندی پیش پایان یافت. این دور از کاوش ها به دنبال چهار فصل پیشین (سالهای 1395.1396، 1397 و 1399) به سرپرستی مشترک علیرضا سرداری و حسنعلی عرب انجام شد.

علیرضا سرداری (سرپرست کاوش در تپه پوستچی) با اشاره به آنکه این کاوش ها در قالب برنامه مشترک بین پژوهشکده باستان شناسی و دانشگاه هنر شیراز برگزار شد و شهرداری شیراز نیز همکاری هایی در این زمینه داشت، گفت: مطالعات باستان شناسی نشان می دهد سکونت در این روستای پیش از تاریخی، طی نه مرحله استقراری اتفاق افتاده و بارها این روستا دستخوش ساخت و ساز، تخریب و بازسازی می شود. فرآیند تخریب و بازسازی روستاهایی که از مصالح خشت و چوب هستند، در روستاهای ایرانی که از دوره نوسنگی وجود داشتند، معمول است.

باستان شناسان این دوران پیش از تاریخی در منطقه فارس را به نام مرحله شمس آباد (فارس قدیم در اواخر هزاره ششم پیش از میلاد) و مرحله باکون (فارس میانی از اوایل هزاره ششم پیش از میلاد) نامگذاری کرده اند که مربوط به فرهنگ هایی با شاخصه ظروف سفالین ساده با آمیزه کاه و سپس سفال های منقوش نخودی رنگ است.

او پیرامون تنها یک درصد تپه پیش از تاریخ پوستچی کاوش شده است، ادامه داد: براساس مطالعات لایه نگاری باستان شناسی و آزمایش های رادیوکربن میتوان گفت نخستین لایه های باستانی این محوطه به 7350 سال پیش می رسد. سکونت در این محوطه به مدت 650 سال ادامه یافته و سرانجام در حوالی 6700 سال پیش این استقرار متروک می شود و به صورت تپه ای مخروبه درآمد.

سرداری در پاسخ به این سوال که آیا مطالعات باستان شناسان توانسته پاسخی به چرایی توقف سکونت و متروک شدن زندگی در این تپه باستانی ارائه دهد، گفت: این روستا در حدود 4 تا 5 هکتار وسعت دارد و در نوع خود در زمانی حدود 6 تا 7 هزار سال پیش، مجموعه بزرگی بشمار می آمد. با وجود آنکه در آن زمان هنوز جوامع وارد مرحله شهرنشینی نشده بودند، باستان شناسان جمعیتی حدود 800 تا هزار نفر را برای این روستا پیش بینی کرده اند که قطعا اداره آنها نیازمند مدیریت، کنترل و البته انجام فعالیت های تخصصی بود.

درخصوص چرایی متروک شدن این روستا نیز دلایل متعددی ذکر شده که نیازمند شواهد است. از آن جمله میتوان به مهمترین دلیل شکل گیری جوامع که همان منابع آبی است، اشاره داشت. شاید به دلیل خشک شدن این منابع آبی، این محوطه متروک و اهالی آن به روستای دیگری در فاصله 700 متری جنوب آن نقل مکان کرده باشند، چرا که سفال هایی که در این منطقه بدست آمده، متعلق به دوران پس از پوستچی است.

این باستان شناس خاطرنشان کرد: مطالعات و بررسی های ما نشان می دهد که در دوره های گذشته پستی و بلندی های زیاد و حفره های آب زیرزمینی مناسب در دشت شیراز وجود داشته و چشمه های متعددی شکل میگرفت. این احتمال وجود دارد که در بخش شمالی تپه همانجا که زمینهای کشاورزی وجود دارد، آبگیر وجود داشته باشد، چرا که شواهدی از آبراه و کانال در آن بخش بدست آمده اما تاریخ دقیق ساخت آن را نمی دانیم. احتمال وجود آبگیر یا دریاچه ای کوچک نیز در آن بخش وجود دارد.

البته گمانه های دیگری درخصوص چرایی متروک شدن این محوطه مطرح است، همانند آنکه شاید این تپه به آن اندازه ارتفاع پیدا کرده بود که دیگر مناسب زندگی نبود یا ممکن است بیماری همه گیری شایع شده باشد یا دلایل دیگری داشته باشد که هنوز کشف نشد.

او در پاسخ به این سوال که آیا طی 5 فصل کاوش در پوستچی باستان شناسان موفق به کشف گورستان شده اند یا خیر گفت: خیر تاکنون در این محوطه گورستان پیدا نکرده ایم. اتفاقا بدنبال شواهد تدفین های ساکنان این محوطه در دوره پیش از تاریخ هستیم. باتوجه به آنکه در آن دوره هنوز فرهنگ گورستان در جوامع شکل نگرفته بود و با وجود آنکه حدود 650 سال زندگی در پوستچی جریان داشت، احتمال بدست آمدن گورستان کم است، چرا که در آن دوره اغلب مردگان را در کف خانه ها و اتاق هایشان دفن می کردند. هرچند موفق به کشف شواهدی از دندان انسان از دوره باکون شدیم اما شواهدی از تدفین پیش از تاریخ بدست نیامد اما تعدادی تدفین از دوره اسلامی بدست آمده است.

جامعه خان سالار

سرپرست کاوش در تپه پوستچی همچنین درخصوص آخرین یافته های کاوش در این محوطه پیش از تاریخ گفت: در کاوش های اخیر، قطعاتی از ظروف سفال های منقوش با طرح های پیچیده و متفاوت که تاکنون در جای دیگری بدست نیامده و می تواند مخصوص این محوطه باشد، بدست آوردیم. نقوش هندسی و لوزی های تو در تو، خطوط مورب و نقش های مسبک که پیکره بدن انسان را نشان می دهد. این نقش های سفال های پیش از تاریخی دوره باکون که تنوع زیادی از نقوش هندسی، جانوری، گیاهی و جانوری را در بر می گیرند، از یکسو می توانند حاوی پیام های نمادین باشند و از یکسو می توانند بدون پیام و ناشی از نقش های از پیش تعیین شده باشند.

اما در هر حال این نقوش دارای اهمیت اند و من معتقدم حاوی پیام هستند. حتی شاید برخی از این سفال ها که نقش های فاخر و زیبا و پیچیده ای دارند برای دکوراسیون خانه استفاده میشد و کاربردی نبود که نشان از منزلت اجتماعی صاحبخانه دارد. این امر می تواند نشان دهنده وجود طبقات اجتماعی در دوره پیش از تاریخ باشد.

او پیرامون تنها یک درصد تپه پیش از تاریخ پوستچی کاوش شده است، ادامه داد: باستان شناسان بر این عقیده هستند که در فرآیند و تطور جوامع پیش از تاریخی، جوامع هزاره های ششم پیش از میلاد جوامعی خان سالار هستند. طی سالهای گذشته به دنبال آن بودیم که شواهدی از این مهم را در پوستچی بدست آوریم، چرا که پیش بینی می کردیم که جامعه این محوطه در اوایل خان سالاری بوده باشد. یکی از شواهد طبقاتی شدن جامعه، بدست آوردن مدارک مدیریت اداری است که یکی از مهمترین این عوامل مهرها و اثر مهر است.

امسال دو مهر پیدا کردیم که می تواند سند مهمی بر وجود جامعه خان سالار باشد. یکی از مهرها دارای نقوش هندسی ساده و دیگری نقوش هندسی تو در تو است. نمونه هایی از این مهرها در تل باکون و تپه مهرعلی و محوطه های دیگر پیدا شده از این رو میتوان کارکردی که در سایر محوطه ها برای این مهرها قائل هستیم، در خصوص مهرهای بدست آمده در تپه پوستچی نیز صادق است.

سرداری در خصوص کشف لوح یا کتیبه در تپه پوستچی نیز گفت: الواح و کتیبه ها حدودا 1500 سال بعد از دوره ای که جوامع در تپه پوستچی زندگی میکردند، پدیدار شده است. البته در این محوطه در فصول مختلف کاوش، ادوات و ابزارهای سنگی و استخوانی، دوک های نخریسی، مهره های تزئینی و صدف های کار شده بدست آوردیم که نشان از جوامع دامپرور دارد.

مدرکی در خصوص آیین و تفکر مردمان پیش از تاریخ پوستچی نداریم

او با اشاره به یکی از مهم ترین مباحثی که امسال در پنجمین فصل کاوش در تپه پوستچی مطرح شده، گفت: شواهد به ما نشان می دهد که این منطقه، مرکزی برای فعالیت های تولیدی و صنعتی است. در واقع میتوان گفت کشف ابزارهای سنگی متعدد می تواند گواهی بر تولید دست ابزارها و صنایع سنگی مانند تیغه ها و خراشنده ها و… باشد که احتمالا مازاد تولید را صادر میکردند، چرا که مواد خام بدست آمده، سنگ مادرها و حتی دور ریزها بیش از حد نیاز منطقه است.

البته هنوز کارگاه های تولید را پیدا نکرده ایم. همچنین مهره های زیادی بدست آمده که از جنس سنگ آهک و مرمر و حتی صدف هستند که برای ساخت زیورآلات و تزئین استفاده می شدند. اما هنوز نمی دانیم که برای فعالیت آیینی استفاده می شدند یا خیر. درواقع هنوز مدرکی درخصوص آیین و تفکر مردمان پیش از تاریخ در تپه پوستچی بدست نیاورده ایم.

این باستان شناس درخصوص بدست آمدن صدف های کار شده در این محوطه باستانی نیز گفت: هر ساله در این منطقه و در پایین تپه و تا فاصله 100 و 200 متری بقایای صدف های رودخانه ای دیده می شود. رطوبت منطقه نیز نشان از وجود بستر آبگیر و دریاچه کوچک را دارد. هرچند این احتمال هم وجود دارد که این صدف ها از سواحل خلیج فارس یا مکان دیگری به این محل آورده شده باشند. البته در کارگاه یا ترانشه دیگر در دامنه شمالی تپه، بقایایی از یک سازه بزرگ بدست آمده که احتمالا کاربری دفاعی یا سیلبند داشته و مصالح بکار رفته در آن شامل قلوه سنگ های رودخانه ای همراه با توده های گلی و چینه ای فشرده، مستحکم و شفته ریزی حرفه ای است.

سرداری گفت: با توجه به کاوش های محدود و هنوز ناتمام این بخش، ارتفاع این سازه بیش از چهار متر و ضخامت آن بیش از هشت متر با طولی بیش از 30 متر است. هرچند هنوز طول کامل این سازه کاوش نشد اما براساس تخمین ها و شواهد موجود، پایه ها تا 30 متر دیده می شود که حدود 17 متر آن در کاوش بدست آمد. احداث چنین سازه های بزرگ و استحکاماتی، با کاربری دیوار دفاعی یا سیل بند در حاشیه این روستا در اوایل هزاره پنجم پیش از میلاد (حدود 6800 سال پیش) پدیده ای جالب توجه است. این سازه کاملا دست ساز است و مدیریت ساخت آن و بکارگیری افراد برای ساخت آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

سرپرست کاوش در تپه پوستچی در خصوص اینکه آیا شواهدی از دوره های بعد همچون هخامنشیان و پسا هخامنشی در این محوطه بدست آمده، گفت: تاکنون شواهدی از این دوره ها بدست نیاورده ایم. اینگونه میتوان گفت که از دوره باکون قدیم به بعد دوره دیگری در این محوطه بدست نیاورده ایم اما شاید در دوره های هخامنشی، ساسانی و حتی دوره اسلامی افرادی موقتا در این منطقه می ماندند اما اثری از آن بدست نیامده است. کاوش ها همچنان در این محوطه ادامه خواهد داشت.

حفاظت در کنار کاوش

او ادامه داد: در کاوش های باستان شناسی تپه پوستچی علاوه بر آنکه به دنبال پاسخ سوالاتمان درخصوص قدمت محوطه و یافتن لایه های باستانی هستیم، اهداف حفاظتی نیز از دیگر جنبه های کار پژوهشی و باستان شناسی است، چرا که درحال حاضر در شهر شیراز محوطه و تپه باستانی با قدمت هفت هزار ساله که ویژگی های مناسب برای کاوش های باستان شناسی را داشته باشد، نداریم.

سرداری با اشاره به آنکه تا حدود 40 تا 50 سال پیش تپه های باستانی با قدمت 7 هزار ساله و متعلق به دوره نوسنگی در شیراز وجود داشت، ادامه داد: شاید اگر شهر شیراز تا این اندازه گسترش پیدا نمیکرد و ساخت و ساز انجام نمیشد، وضعیت تپه های باستانی که متعلق به هزاران سال پیش هستند، بهتر از امروز می بود. با توجه به آنکه دشت شیراز دارای پستی و بلندی های فراوان است میتوان گفت در دوره های مختلف تسطیح شده است و حتی گفته می شود در زمانی که کریم خان زند شهر شیراز را توسعه میداد، بسیاری از پستی و بلندی ها را صاف کرده و داخل گودها ریخت.

چه بسا در همان زمان که برجستگی ها برای پر کردن گودی ها صاف می شدند، تپه های باستانی تخریب شده باشند. همچنان که اکنون نیز برای تسطیح اراضی زمین های شهری برجستگی و تپه ها را صاف و گودی ها را پر می کنند تا برای ساخت و ساز آماده شود.

سرداری ادامه داد: در حال حاضر بیشتر تپه های باستانی در شهر شیراز، تخریب و برای ساخت و ساز تسطیح شده اند. حتی تقریبا میتوان گفت نیمی از تپه پوستچی نیز تخریب شد چنانکه میتوان گفت از حدود 4 هکتار تپه باستانی تقریبا 2 هکتار باقی ماند البته بخشهایی از 4 هکتار، هنوز ساختمان سازی نشده و میتوان زیر کوچه ها و زمین هایی که ساختمان سازی نشد، بقایا و لایه های استقرار پیش از تاریخ را پیدا کرد. چنانکه در یکی از همین زمین ها کاوش انجام دادیم و توانستیم لایه های باستانی را تا 3 متر از سطح کوچه ادامه دهیم و آثار و استقرار پیش از تاریخ بدست آوریم.

سرپرست کاوش در تپه پوستچی تصریح کرد: بخش باقیمانده از تپه پوستچی که حدود 2 هکتار است، مالک مشخصی ندارد و حدود 50 نفر از این بخش سهم دارند اما هنوز نتوانسته اند به تفاهم برسند. از این رو تفکیک و ساخت و ساز در این بخش صورت نگرفت. در نهایت موفق شدیم با تاکید بر اهمیت و هویت تاریخی این بخش از شهر شیراز، آن را در سال 1395 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسانیم. البته مالکان همچنان خواهان تعیین تکلیف این بخش هستند. تعاملاتی با شهرداری در این خصوص صورت گرفته که باید به سرانجام برسد.

به گفته او، با وجود اهمیتی که این محوطه پیش از تاریخ در دشت شیراز دارد اما تاکنون تنها یک درصد محوطه باقی مانده؛ کاوش شده است. این درحالی است که حفاران غیر مجاز در گوشه و کنار این تپه باستانی کند و کاو کرده و آسیب هایی را متوجه این محوطه پیش از تاریخ ساخته اند. از نهادها و ارگان های مختلف توقع داریم تا ما را در حفاظت و حراست از این مجموعه همراهی کنند. همچنین وقتی باستان شناسان در محوطه حضور پیدا می کنند، منطقه در مقابل عوامل مختلف حفاظت می شود. اما تپه پوستچی در وسط شهر تبدیل به مخروبه شده و پشت تپه محل مناسبی برای حضور معتادان و متجاهران شده است گرچه امسال توافقاتی با شهرداری جهت کشیدن فنس شده است.

گفتگو: معصومه دیودار