دردسرهای مرمت و بازسازی کاشی ها و آینه های کاخ گلستان

ایلنا/ این خبر پیرامون دردسرهای مرمت و بازسازی کاشی ها و آینه های کاخ گلستان برای شما نگارش شده است.

کاخ گلستان، میراث جهانی است که بواسطه موقعیت جغرافیایی آن در تهران و قرار گرفتنش در منطقه بازار که یکی از پر ترددترین مناطق پایتخت بحساب می آید، همواره بیش از سایر کاخ ها مورد توجه قرار میگیرد. البته شاید یکی دیگر از دلایل توجه بیش از حد به این کاخ از آن جهت باشد که یکی از وسیع ترین میراث بجای مانده از دوره قاجار و حتی قبل از آن است و داستانها و روایت های فراوان حول آن می چرخد.

"کاخ گلستان" یا "قصر گلستان" نامی است که از یکی از تالارهای محدوده کاخ گلستان فعلی گرفته شده و متعلق به دوره فتحعلی شاه قاجار بود که در دوره ناصرالدین شاه با عنوان "عمارات مبارکه گلستان" نامی روایی پیدا کرد و در عهد مظفرالدین شاه با نام "قصر گلستان" و به شیوه ای رسمی مورد استفاده قرار گرفت.

باغ گلستان با قدمتی بیش از 440 سال از مقرهای اصلی شاهان قاجار بوده و روزگاری تاجگذاری احمد شاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار را بچشم دیده است. حتی پدر و پسر پهلوی نیز در این کاخ تاجگذاری کردند. آلبوم خانه این مجموعه یکی از مهمترین مخازن دنیا و دومین مخزن عکس و فیلم بعد از موزه بریتانیا بشمار می آید. اما شاید بتوان از کاشی های رنگارنگ و زیبای این کاخ که بیشتر بازدید کنندگان عکس های متعددی با آنها می گیرند در کنار آینه کاری ها و گچ بری های زیبای کاخ به عنوان دیگر جذابیت های این مجموعه میراث جهانی یاد کرد.

با ورود به مجموعه کاخ گلستان از هیاهوی بازار دور و در میان درختان و آواز پرندگان باغ گلستان غرق می شوید. شاید دیگر در حوض میانی کاخ که به سمت بارعام سلام می رود آبی نباشد اما می توانید صدای آن را در پس تاریخ بشنوید و از آن لذت ببرید. قطعا آنچه که به محض ورود به بارعام سلام جلب توجه می کند، تغییر رنگ برخی آینه ها و زنگار روی آنهاست.

آفرین امامی (مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان) گفت: مواد بکار رفته در آینه های قدیمی در درازمدت تغییر رنگ می دهند و تغییرات دما و رطوبت و...تاثیر غیر قابل کنترل روی آینه های فضای بیرونی دارد. در واقع میتوان گفت، زنگار روی آینه ها قدمت آن را نشان می دهند. از آنجا که این تغییرات در پشت آینه ها اتفاق می افتد و چیزی نیست که بتوان از روی آن حذفش کرد، غیرقابل ترمیم است و نشان از قدمت آینه ها دارد.

امامی در پاسخ به این سوال که آیا میتوان پوششی برای محافظ بر روی این آینه ها کشید، گفت: خیر، زیرا با قرارگیری حفاظ علاوه بر ایجاد منظر نامناسب، امکان حبس رطوبت و هوای آسیب زننده را در پشت آن فضای بسته ایجاد می کنیم در حالی که باید امکان تنفس را برای تزیینات وابسته به معماری ایجاد کنیم. تغییرات آب و هوایی، تغییرات زمین، زلزله و...حتی گاها سبب شکسته شدن آینه ها نیز شده است. در سال گذشته پایشی در خصوص آینه های عمارت باب عالی داشتیم که مرمت و پاکسازی آنها انجام شد و در بخش هایی که آینه ای افتاده بود، به روش سنتی جایگزین شد.

در درازمدت هر چند وقت یکبار این کار انجام می شود. البته اگر متوجه مشکل خاصی در این باره شویم این کار زودتر انجام می شود. تزئینات کاخ گلستان هر چند وقت یکبار به صورت نوبتی و براساس اضطرار پاکسازی و مرمت می شود. گاهی ممکن است آسیب پایدار و غیر فعال باشد از این رو با توجه به بودجه تخصیص یافته درصدد مرمت آسیب های فعال و در اولویت بر می آییم.

چرا برخی آینه های تالار برلیان ریختگی دارد؟

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان درخصوص وضعیت آینه کاری تالار برلیان و دلیل افتادن برخی از قطعات آینه کاری ها نیز گفت: کاشی کاری و آینه کاری به صورت ذاتی ممکن است بر اثر شرایط محیطی، سست شدن مصالح بستر در طول زمان و حتی لرزش های بسیار اندک از بنا جدا شوند. این آثار مخصوصا در بناهای سنتی و تاریخی که سقف شیروانی می باشند محسوس تر است و ممکن است با برخی تنش های ضعیف نیز دچار ریزش و آسیب شوند. در عین حال آینه کاری ها بسیار کوچک و ظریف هستند و ابعاد آنها بسیار کوچک است از این رو نباید از نقش فرسودگی مصالح و چسب ها در افتادن این آثار غافل شد. البته حفاظت از این آثار به صورت مستمر و مداوم اتفاق می افتد.

وی پیرامون دردسرهای مرمت و بازسازی کاشی ها و آینه های کاخ گلستان ادامه داد: در بیشتر مواقع سعی بر آن است تا سریع جایگزینی برای قطعاتی که افتاده اند صورت گیرد تا طرح و نقش و اصالت اثر از بین نرود. اگر نگاهی به سقف تالار برلیان داشته باشیم شاهد آن هستیم که بسیاری از این آینه کاری ها در چند سال اخیر مرمت شده اند. روند حفاظت و مرمت به صورت مستمر است و بسته به آسیب وارده انجام می شود.

امامی در پاسخ به این سوال که براساس بازدید میدانی، خبرنگار شاهد افتادن چند قطعه از تزئینات تاج هایی بود که در بالای دیوار تالار برلیان نصب هستند، این امر چگونه و در چه زمانی اتفاق افتاده و اینکه آیا امکان مرمت و بازسازی آن وجود دارد، گفت: تاج هایی که در این تالار نصب هستند متعلق به دوره قاجار نیستند. این تاج ها فرم تاج های پهلوی دوم را دارند. در سال 1346 به مناسبت تاج گذاری محمدرضا در بخشی از آینه کاری تالار برلیان دخل و تصرف ها و الحاقاتی صورت گرفت. از جمله آنکه این تاج ها با شکل و شمایل تاج های دوره پهلوی به این بخش از تالار الحاق شدند. برخی از پره های این تاج که افتاده است در سالهای قبل بوده و سعی می شود با اختصاص بودجه، مرمت و جایگزین شود.

پاکسازی در کاخ گلستان

امامی در خصوص شرایط تمیز کردن کاخ گلستان از محوطه گرفته تا اشیا گفت: اداره کل موزه های کشور، دستورالعملی برای تمیزکاری و پاکسازی موزه ها ارسال کرده که براساس آن و تا حد ممکن مطابق با شرایط و ضوابط اشیای تاریخی این کار انجام شود. به منظور ارتقای سطح کیفی این موضوع تغییراتی در بخش نظارت و پشتیبانی صورت گرفته و با آموزش نیروهای خدماتی، توانستیم بهبود ببخشیم. ضمن آنکه نیروهای خدماتی هیچگاه بدون اطلاع امین اموال ها و متخصصان، اقدامی انجام نمی دهند. پاکسازی اشیا توسط امین اموال ها و کارشناسان حفاظت و مرمت انجام می شود.

او پیرامون دردسرهای مرمت و بازسازی کاشی ها و آینه های کاخ گلستان ادامه داد: پاکسازی محوطه و فضای کاخ علاوه بر امور روزمره به صورت دوره ای نیز انجام می شود به این صورت که از یک فضا کار شروع می شود و به فضای دیگر ختم می شود و عموما این روند یک ماه طول می کشد. درواقع در هر ماه حداقل یکبار تمام بخش ها و فضاهای کاخ گلستان پاکسازی، تمیزکاری و گردگیری می شوند. حتی دوبار در سال پاکسازی و تمیزکاری کلی صورت می گیرد. تمیزکاری گچ بری ها، آینه کاری ها و تزئینات وابسته به معماری در زمره وظایف گروه خدماتی کاخ نیست و براساس تعریف پروژه حفاظت و مرمت انجام می شوند.

پاکسازی و تمیزکاری گچ بری های قسمت بیرونی ورودی سرسرای اصلی، گچ بری های سقف بخش مردم شناسی و بخشی از گچ بری تالار کاخ اصلی سال گذشته انجام شد. بدیهی است که مطابق اصول حفاظت و مرمت، نوسازی اشتباه است و ضمن لحاظ نمودن تمیزی، پتینه بودن آثار نیز می بایست حفظ شود.

کاشی های هفت رنگ و رنگ به رنگ

یکی از زیبایی های کاخ گلستان، کاشی کاری های رنگارنگ و بی نظیر آن است. اما در بخش هایی شاهد عدم تناسب رنگ و طرح در قاب های کاشی هستیم.

امامی پیرامون دردسرهای مرمت و بازسازی کاشی ها و آینه های کاخ گلستان گفت: چه در دوره قاجار، چه پهلوی، حتی اکنون، برای جلوگیری از آسیب بیشتر به کاشی کاری های اطراف، پر کردن جای خالی یک کاشی آسیب دیده الزامی است، لذا گاهی اوقات و براساس یک روش مرمت سنتی ممکن است موقتا از کاشی های باقیمانده از گذشته و بدون درنظر گرفتن همخوانی طرح ولی با لحاظ رنگ هماهنگ با سایر بخش ها استفاده شود. ضمن آنکه حتی در دوره قاجار نیز وقتی استادکار یک قاب کاشی را میساخت، به هنگام نصب آن ممکن بود یکی از کاشی ها آسیب ببیند، در آن زمان دیگر در انتظار ساخت دوباره کاشی آسیب دیده نمی ماندند بلکه از کاشی که ترام رنگی آن با سایر کاشی ها همخوان باشد استفاده می کردند تا قاب کاشی کامل شود.

در ضلع غربی شمس العماره کاشی هایی داریم که طرح آنها با طرح کلی همخوانی ندارد. اینها در همان دوره قاجار اتفاق افتاده است و یک کاشی به جای کاشی آسیب دیده دیگر در قاب جای گرفته است. البته در دوره پهلوی و حتی بعد از آن هم ممکن است کاشیی آسیب دیده باشد، از این رو تا زمانی که طرح آن برداشته و دوباره اجرا شود، سعی شده تا از کاشی های دیگر که موجود است به عنوان جایگزین استفاده کرده باشند.

او با اشاره به اینکه در کاخ گلستان یک قاب کاشی وجود دارد که هیچ یک از کاشی های آن با هم همخوانی ندارد گفت: این قاب کاشی در ضلع جنوبی کاخ در کنار سه قاب کاشی ساده قرار دارد. این کاشی ها در زمان قاجار اینگونه نصب شده اند. حتی اگر نگاهی به کف برخی از تالارهای کاخ گلستان همچون تالار الماس و طبقات شمس العماره داشته باشید شاهد آن خواهید بود که کاشی های آن مکان نیز باهم همخوان نیستند. در دوره قاجار بناهایی که فرسوده می شدند، تخریب می شدند تا ساختمان جدید بجای آن ساخته شود.

در آن زمان استادکاران، قاب کاشی ها و کاشی های سالمی را که از این بناها بجای می ماندند در صورت عدم استفاده، کنار می گذاشتند یا در انبار نگهداری می کردند و بعد از ساخت بنای جدید به عنوان نوعی نوآوری و طرحی جدید از آنها استفاده می کردند. حتی در برخی از دوره ها مانند سال 1348، در بخش مرمت از این کاشی های قدیمی دوره قاجار که در انبارها باقی مانده بود استفاده کردند. این یک فرآیند مرمتی است و اشتباه هم نیست. از یک سو کف و جداره و دیوارها مرمت می شوند از دیگر سو از کاشی های تاریخی استفاده می شود. تمام اینها در راستای حفاظت و مرمت است. اگر در جای خالی یک کاشی، کاشی اشتباه بگذاریم بهتر از آن است که جایش خالی بماند، چرا که محلی برای بروز آسیب های بیشتر می شود.

او درخصوص چگونگی مرمت کاشی های آسیب دیده و اینکه آیا لازم است برای هر آسیب طرح مرمتی ارائه شود، گفت: گاهی ممکن است کاشی هفت رنگ از بستر خود جدا شود، از این رو ما مدام در حال پایش هستیم و اگر شاهد چنین مواردی باشیم به سرعت آن را ترمیم می کنیم. برای مواردی که هنوز کاشی نیفتاده است، در بستر خود جاگذاری و مرمت می شود. اما گاهی ممکن است چندین سال پیش کاشی افتاده باشد و جای آن خالی باشد، از این رو طرح مرمتی ارائه می دهیم که در آن به دو صورت عمل می کنیم، یا از رنگ یا طرح ساده ای استفاده می کنیم که جای آن را بگیرد یا آنکه از طرح آن کاشی طرحی را تهیه می کنیم و کاشی جدید با ترام رنگی کمتر یا بیشتر می سازیم، جایگزین کرده و مرمت را انجام می دهیم.

به گفته این مقام مسئول، در حال حاضر تعداد اندکی کاشی از دوره قاجار در انبارها باقی مانده است که در جای مناسب استفاده خواهند شد.

مرمت کاشی های هفت رنگ کاخ

او درخصوص چگونگی مرمت کاشی های آسیب دیده و اینکه آیا لازم است برای هر آسیب طرح مرمتی ارائه شود، گفت: گاهی ممکن است کاشی هفت رنگ از بستر خود جدا شود، از این رو ما مدام در حال پایش هستیم و اگر شاهد چنین مواردی باشیم به سرعت آن را ترمیم می کنیم. برای مواردی که هنوز کاشی نیفتاده است، در بستر خود پانسمان و جاگذاری می شود و در اسرع وقت مرمت صورت میگیرد. اما گاهی ممکن است چندین سال پیش کاشی افتاده باشد و جای آن خالی باشد، از این رو طرح مرمتی ارائه می دهیم که در آن به دو صورت عمل می کنیم، یا از رنگ یا طرح ساده ای استفاده می کنیم که جای آن را بگیرد یا آنکه از طرح آن کاشی طرحی را تهیه می کنیم و کاشی جدید با ترام رنگی کمتر یا بیشتر می سازیم، جایگزین کرده مرمت را انجام می دهیم.

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان خاطرنشان کرد: مرمت از سه اصل مهم حفظ اصالت، برگشت پذیری و قابل تشخیص بودن برخوردار است. بخش قابل تشخیص بودن بسیار اهمیت دارد. بطور کلی میتوان گفت تاکنون تمام کاشی های کاخ گلستان مرمت شده اند اما اکثر کاشی های محوطه کاخ گلستان در دوره های مختلف مرمت یا بازسازی شده اند و در برخی قابها هنوز کاشی دوره قاجار دیده میشود. اما در داخل بناها، بخصوص در تالار اصلی بیشتر کاشی ها تاریخی و اصلی هستند. میزان بازسازی شده آنها خیلی کم است.

تابلوهای تاریخی و آخرین وضعیت نگهداری آنها

امامی با اشاره به اینکه حدود دو سال پیش حفاظت پیشگیرانه درخصوص بخشی از آثار و تابلوهای نقاشی کاخ گلستان انجام شده ، در ادامه درخصوص آخرین وضعیت نگهداری این آثار گفت: در آن پروژه محل اتصال تابلوها به بستر تقویت شد، همچنین تابلوهای نیازمند مرمت شناسایی و اولویت بندی شدند و قرار است تا پایان سال جاری بودجه مناسبی برای مرمت این آثار تامین شود. البته برخی از آثار شاخص و در اولویت مرمت با مشارکت پژوهشکده حفاظت و مرمت پژوهشگاه، در قالب طرح های پژوهشی و مرمتی، مرمت می شوند.

بطور مثال در سال گذشته با کمک پژوهشکده حفاظت و مرمت موفق شدیم "تابلو قهوه خانه ای" را مرمت کنیم و با پژوهش های انجام شده مشخص شد قدمت اصلی تابلو به 150سال قبل تر از تاریخ نقاشی های قهوه خانه ای بر میگردد و تمام اقدامات مرمتی آن در نشست تخصصی تشریح شد. امین اموال نیز به محض آنکه احساس نیاز کند که اثری به مرمت نیاز دارد، این کار انجام می شود. ضمن آنکه بیشتر این آسیب ها پایدار هستند و فعال نیستند از این رو تعریف پروژه مرمتی برای آنها نیازمند ارائه طرح مرمتی و تامین بودجه است. آثاری در اولویت مرمت قرار می گیرند که آسیب پیش رونده داشته باشند و نیاز باشد جلوی آن با سرعت گرفته شود.

او تصریح کرد: درخصوص تابلوهای قدیمی هر چند در گذشته دارای ارزش هنری بودند اما نباید فراموش کرد که این آثار در عصر ما دارای ارزش تاریخی هستند و ممکن است روش نگهداری مناسبی هم نداشته و آسیب هایی نیز در گذشته دیده باشند که بطور مثال در برخی از شناسنامه ها به آسیب ها اشاره شده است و ما موظف به حفظ و نگهداری آنها در بهترین شرایط ممکن و وضع موجود می باشیم. از این رو بخشی از آسیب ها تبدیل به جزئی از ذات اثر شده اند. در این میان شاید بتوانیم آنها را تا حدودی مرمت کنیم، اما نمی توانیم آنها را عیناً به وضعیت زمان خلق اثر بازگردانیم.

اولویت های طرح های مرمتی و حفاظتی

وی با تاکید بر اینکه اولویت طرح های مرمتی به طرح های اضطراری اختصاص خواهد یافت، گفت: مرمت در کاخ گلستان به صورت مستمر انجام می شود و امری پایان نیافتنی است. آنچه درحال حاضر اهمیت فوق العاده ای دارد، بخش حفاظت و ایمنی است. باید حفاظت الکترونیک را تا حد مطلوب ارتقا دهیم. اولویت بعدی، ایمن سازی سیستم الکتریکال مجموعه است، چرا که یکی از بزرگترین عوامل وقوع آتش سوزی در آثار و بناهای تاریخی ناایمن بودن سیستم الکتریکال است.

بنابراین اولویت مرمت بعد از رعایت اصل حفاظت و ایمنی در نظر گرفته می شود. تهیه طرح ایمن سازی برق انجام شده که تاکنون نیز بخشی از آن با ساخت و نصب تابلوهای برق، بانک خازنی و چاه ارت اجرا شده است. همچنین طرح جامع سیستم حفاظت الکترونیک شامل سیستم اعلام و اطفال حریق و نظارت تصویری به منظور ارتقای سطح کیفی حفاظت و ایمنی مجموعه در حال تهیه است. ضمن آنکه در سال گذشته 100 عدد دوربین به سیستم حفاظت اضافه شده است. ضمنا سازه کاخ گلستان مشکل خاصی ندارد اما درصدد برنامه ریزی برای پایش های سازه ای هستیم .

امامی همچنین درخصوص نشانه رطوبت در بخشی از دیوار کاخ گلستان گفت: دیواری در ضلع جنوب غربی کاخ قرار دارد که حد فاصل بین کاخ گلستان و وزارت دادگستری است. این دیوار تاریخی نیست و در دهه های گذشته اجرا شده است. البته بخشی از آن نیز قبل از انقلاب اجرا شده بود. دفع رطوبت مذکور توسط اجرا و احداث کانال ناکش قابل حل است و بیشتر یک آسیب منظری است تا سازه ای.

از ساخت سرویس بهداشتی تا کافه در حیاط پشتی عمارت بادگیر

ادامه داد: به محض تخصیص بودجه برنامه های امسال را نیز در پیش خواهیم گرفت. ضمن آنکه با ساخت سرویس های بهداشتی جدید در محوطه حیاط پایینی کاخ گلستان در پشت عمارت بادگیر قصد داریم محل سرویس های بهداشتی کنونی که در مجاور عمارت الماس قرار دارد، را جابجا کنیم. ساخت این سرویس های بهداشتی که سازه آن برگشت پذیر و قابل جمع آوری است با برگزاری کمیته راهبردی همراه بود و پس از اختصاص بودجه لازم این کار انجام شد.

این سازه بدون فوندانسیون عمیق انجام گرفته و از آنجا که به نوعی خارج از محوطه اصلی کاخ گلستان است به لحاظ ثبت جهانی نیز مشکلی برای مجموعه ایجاد نمی کند. درحال حاضر فاز سوم سرویس های بهداشتی جدید انجام گرفته که 12 چشمه دارد و دو چشمه آن براساس استانداردهای استفاده معلولان ساخته شده است. در آینده، بخش خدمات رسانی به بازدیدکنندگان اعم از کافه و...به حیاط پشتی عمارت بادگیر منتقل خواهد شد. البته طرح راه اندازی گردشگری شبانه را نیز برای این بخش در نظر داریم.

امامی علت این جابجایی را پیشگیری از آسیب های وارده از رطوبت موجود به بناهای مجاور، نامناسب بودن منظر محوطه و ظرفیت کم آن عنوان کرد و ادامه داد: نمیتوان از این سرویس های بهداشتی به صورت دائم و برای بلندمدت استفاده کرد. باید شرایطی ایجاد کرد که مکانهایی که استفاده از آب در آن به صورت مداوم انجام می شود، مانند سرویس های بهداشتی، به محیطی خارج از محوطه اصلی کاخ انتقال داده شود.

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان درخصوص تبله کردن کاغذ دیواری های تالار الماس و نمی که در آنها دیده می شود نیز گفت: این اتفاقات به دهه های پیش باز و شاید به بیش از 20 سال پیش بازگردد. به طور کلی میتوان گفت که آب نباید در فضاهای کاخ و معماری آن قرار داشته باشد و به صورت عمده مورد استفاده قرار گیرد.

راهنمایان گردشگری

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان همچنین با اشاره به اهمیت حضور راهنمایان گردشگری در موزه های مختلف درخصوص وضعیت آموزش آنها و چگونگی برخوردشان با بازدیدکنندگان گفت: در مرحله نخست سعی کردیم راهنمایانی انتخاب کنیم که رشته تحصیلی آنها با کاری که انجام می دهند مرتبط باشد. اگر رشته تحصیلی مرتبط نداشته باشند، قطعا تسلط به زبان انگلیسی و تجربه شان مدنظر قرار گرفته است. با این وجود امسال احساس کردیم که راهنمایان نیازمند آموزش هستند از این رو با رایزنی با وزارتخانه موفق شدیم دوره آ موزشی برای راهنمایان کاخ برگزار کنیم.

او در پاسخ به این سوال که چرا در برخی موارد شاهد برخورد نه چندان مناسب راهنمایان برخی موزه های کاخ با بازدیدکنندگان هستیم، خاطرنشان کرد: گاهی جابجایی محل خدمت راهنمایان در سطح وزارتخانه و اعزام راهنمایان جدید به کاخ گلستان موجب میشود تا نیازمند دوره های آموزشی بطور مستمر باشیم تا بتوانیم پاسخگوی نیاز بازدیدکنندگان باشیم. درعین حال نیاز است تا راهنمایان علاقمند برای موزه ها انتخاب کنیم، چرا که صرفا رشته تحصیلی مرتبط انجام کار درست را تضمین نمی کند.

این عشق و علاقه به موزه و کار موزه و راهنمای موزه بودن است که تضمین کننده انجام کار قابل قبول است. باید ضعف ها را بشناسیم، آن را تقویت کنیم و تشویق هایی در این زمینه در نظر بگیریم. در این میان چندین راهنمای خوب در کاخ فعال هستند که از سوی بازدید کنندگان مورد تشویق قرار گرفته اند. باید به صورت مداوم با برنامه پیش بریم.

گزارش و عکس: معصومه دیودار و سمیه فراهانی