همسایه های ایران چه آثاری را در اجلاس کمیته بین الدولی پاسداری از میراث ناملموس به نام خود زدند؟

ایسنا/ بدنبال اخبار واصله، این پرسش مطرح می گردد که همسایه های ایران چه آثاری را در اجلاس کمیته بین الدولی پاسداری از میراث ناملموس به نام خود زدند؟

ایران در هفدهمین کمیته بین دولتها برای پاسداری از میراث ناملموس یونسکو 6 پرونده را مشترک با چند کشور همسایه برای ثبت جهانی به یونسکو پیشنهاد کرده بود که از میان آنها، چهار پرونده «هنر ساختن و نواختن عود»، «شب یلدا/چله»، «سوزن دوزی ترکمن» «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی» ثبت جهانی شدند و دو پرونده «جشن مهرگان» و «هنر ساختن و نواختن ساز رباب» هم پذیرفته نشده و برگشت داده شدند.

اما این بین، ثبت پرونده «فرهنگ پهلوانی: بازی های سنتی زورخان ه ای، ورزش و کشتی» به نام کشور آذربایجان در یونسکو، اعتراض و واکنش های بسیاری از اساتید و کارشناسان میراث فرهنگی را برانگیخت. این پرونده به صورت ملی از سوی جمهوری آذربایجان درحالی به یونسکو پیشنهاد و در هفدهمین کمیته بین الدولی پاسداری از میراث ناملموس ثبت جهانی شد که ایران پیشتر در سال 2010 «ورزش های باستانی و زورخانه ای» را به نام خود در یونسکو ثبت کرده بود.

بررسی و رأی گیری پرونده فرهنگ پهلوانی: بازی های سنتی زورخانه ای، ورزش و کشتی به نام جمهوری آذربایجان» نیز در این دوره از اجلاس یونسکو درحالی انجام شد که از ایران علاوه بر احمد پاکتچی سفیر ایران در یونسکو، علی دارابی قائم مقام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و معاون میراث فرهنگی و همچنین مصطفی پورعلی مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی در محل برگزای این نشست در مراکش حضور داشتند.

این پرسش ها مطرح شده که چرا وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و نمایندگان آن موضع جدی نسبت به اقدام جمهوری آذربایجان نداشته اند؟ چرا زمانی که این پرونده در وبسایت یونسکو قرار گرفته بود، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با توجه به ریشه ایرانی ورزش های باستانی و زورخانه ای و فرهنگ پهلوانی و همچنین ثبت پرونده آن در یونسکو معترض نشده و موضوع آن را مسکوت گذاشته است؟ اگر این گونه نیست، واکنش ها و پیگیری ها چه بوده و چرا اعلان عمومی نشده است؟

ایران پرونده ورزش های باستانی و زورخانه ای را در 25 آبان سال 1389 درحالی در یونسکو ثبت کرد که به گفته رئیس وقت فدراسیون ورزش های پهلوانی و زورخانه ای، برای تهیه و ثبت جهانی این میراث ناملموس به نام ایران حدود چهار سال تلاش بی وقفه صورت گرفته بود. حالا جمهوری آذربایجان بجای آنکه به این پرونده بپیوندد، پرونده ای مجزا به یونسکو ارائه کرد تا «فرهنگ پهلوانی» را به نام خود ثبت کند.

سوای این پرونده، در هفدهمین کمیته بین الدولی پاسداری از میراث ناملموس یونسکو، «فرهنگ چای، نماد هویت، مهمان نوازی و تعامل اجتماعی» مشترک به نام ترکیه و جمهوری آذربایجان، «روایت ملانصرالدین» به نام جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، ازبکستان و «نخل خرما، دانش، مهارت، سنت و شیوه تهیه آن» به نام امارات متحده عربی، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، قطر، عربستان سعودی، سودان، تونس و یمن، ثبت جهانی شده اند، بدون آنکه به اشتراکات و ریشه ایرانی آنها اشاره ای شود و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز نسبت به ثبت این پرونده ها واکنش، اعتراض یا حتی موضعی نشان دهد.

از سوی دیگر، افغانستان نیز در این دوره از اجلاس میراث ناملموس یونسکو، پرونده ای را به صورت ملی با عنوان «سبک هنر مینیاتور استاد کمال الدین بهزاد» برای ثب در فهرست معرف پیشنهاد کرده بود که البته با نظر کارشناس یونسکو پذیرفته نشد و ریفر شد. در جریان بررسی این پرونده نیز به واکنش یا مخالفت ایران هیچ اشاره ای نشد. این در حالی است که استاد کمال الدین بهزاد اگرچه در هرات زاده شد اما نقاش ایرانی در سده های نهم و دهم هجری قمری در دربار پادشاهان تیموری و صفوی بوده و بابت نوآفرینی در نقاشی ایرانی شناخته شده است. با توجه به سفری که به تبریز داشته، این احتمال مطرح شده که کمال الدین بهزاد اواخر عمر خود را در این شهر گذارنده و همان جا درگذشته باشد. در شهر تبریز آرامگاهی هم منسوب به او وجود دارد. هرچند که برخی بر این نظرند او در هرات به خاک سپرده شده است.

به هر حال، این اقدام افغانستان درحالی صورت گرفته که هنر مینیاتور 26 آذر سال 1399 مشترک به نام ایران، ترکیه، آذربایجان و ازبکستان، در یونسکو ثبت شده است که اتفاقا پس از آن، احتمال پیوستن افغانستان و تاجیکستان نیز به این پرونده چند ملیتی مطرح شده بود اما اکنون افغانستان در پرونده ای ملی قصد دارد سبک هنر مینیاتور استاد بهزاد را به نام خود کند.

به مصادره یا انحصار گرفتن میراث معنوی و ناملموس ریشه دار در ایران از سوی کشورهای همسایه که در حوزه ایران فرهنگی قرار میگیرند، آن هم در سکوت و غفلت متولیان میراث فرهنگی کشورمان مسبوق به سابقه بوده است. برای نمونه «آیین سماع مولانا» که سال 2008 میلادی به نام ترکیه ثبت جهانی شد یا «موسیقی عاشیقلار» که در سال 2009 میلادی در سکوت ایران به نام جمهوری آذربایجان ثبت شد و حتی «هنر سنتی فرش بافی آذربایجان» و «ساخت و اجرای تار» که به ترتیب در سالهای 2010 و 2012 به نام جمهوری آذربایجان وارد فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو شد. سال 2013 جمهوری آذربایجان پرونده ای را با عنوان «چوگان؛ بازی سنتی با اسب در منطقه قره باغ» در فهرست میراث درخطر ثبت کرد که اگرچه سازمان وقت میراث فرهنگی پیش از ثبت نسبت به آن معترض شده بود اما هنگام رای گیری هیچ مخالفتی با ثبت جهانی چوگان نشد.

یدالله پرمون سال 1392 پس از ثبت تار به نام جمهوری آذربایجان با عنوان ریئس مرکز میراث ناملموس تهران و عضو شبکه مدرسان میراث فرهنگی ناملموس گفت و گویی انجام داد که درباره سکوت و واکنش های دیرهنگام ایران نسبت به چنین اقداماتی گفته بود: با ثبت هر اثر نمیتوان کشور دیگری را از ثبت همان اثر منع کرد، چون میراث فرهنگی ناملموس، برخلاف میراث فرهنگی ملموس مقوله ای در حرکت و پویا است که همراه با حرکت اقوام حرکت می کند.

او این مطلب را هم گفته بود: برای ثبت میراث ناملموس به هیچ وجه بر مقوله هایی مانند قدمت، اصالت و کمال نمیتوان تکیه کرد و گفت که با وجود داشتن این ویژگی ها در حوزه میراث ناملموس یک کشور، دیگر کشورها حق ثبت آن اثر را ندارد. اصولا این موارد در بحثی به نام "رقابت" مطرح می شوند و رقابت در حوزه میراث فرهنگی ناملموس مردود است. منظور از رقابت این است که مثلا بگوییم «تار ایران» از «تار جمهوری آذربایجان» قدمت بیشتری دارد، در نتیجه این تار را فقط ایران می تواند ثبت کند و جمهوری آذربایجان حق ثبت آن را ندارد، چون مثلا جمهوری آذربایجان همین اواخر به یک کشور مستقل تبدیل شده است.

در ثبت میراث فرهنگی ناملموس فقط کافی است در پرونده ثبتی اثبات شود که مقوله فرهنگی ارائه شده به یونسکو چند نسل به شکل پویا در اجتماع مورد بحث حضور داشته و کماکان به عنوان یک میراث زنده کارکرد دارد. همین برای ثبت اثر کافی است.

پرمون البته این نکته را هم اضافه کرده بود که ثبت در یونسکو فعالیتی است که باید به ترغیب صلح، دوستی و همبستگی بینجامد؛ ولی با اوضاع و احوال موجود میتوان گفت که ثبت در یونسکو حداقل در حوزه میراث فرهنگی ناملموس به یک مسابقه تبدیل شده است و احساس می شود که بعضی کشورها با این کار برای خود سهمیه درست می کنند و از طرف دیگر، در جریان این برنامه یکسری مطالبات و بهره برداری ها توسط برخی کشورها می شود که جز اهدف یونسکو نیست.

اگرچه مسئولان و متولیان میراث فرهنگی قائل بر این هستند که ثبت یک اثر توسط کشوری دیگر راه را به روی بقیه نمی بندد و میراث ناملموس با توجه به گستره فرهنگی که دارد، کاملا به مصادره یا انحصار گرفته نمی شود اما به نظر می رسد محدودیت یونسکو در سهمیه ثبت میراث ناملموس که هر سال هر کشور فقط یک اثر را می تواند ثبت کند، در کنار غفلت ها و فرصت سوزی ها سبب شده تا ایران از ثبت برخی آثار معنوی و میراث ناملموس در رقابت با همسایگان خود جا بماند و نام کشورهای دیگر بر پیشانی این میراث بنشیند.