همه چیز درباره "چشم زدن" و "چشم زخم"

وقتی صحبت از دفع کردن نیرو های مرموز اهریمنی در جهان به میان می آید، احتمالا هیچ چیزی مانند عمل "چشم زدن" شناخته شده و همه گیر نیست. تصویر جذب کننده یک چشم آبی رنگ به نام "چشم زخم" که همه جا در جهت دفع این شر مورد استفاده قرار می گیرد، نه تنها در بازار های استانبول، بلکه در همه جای دنیا، از داخل هواپیما ها تا صفحات کتاب های مصور یافت می شود. در دهه گذشته، تصویر "چشم زخم" حتی در دنیای مد نیز به وفور و به طور پی در پی ظاهر شده است. کیم کارداشیان در مناسبت های مختلف در حالی که دستبند یا سربند های چشم نظر به دست یا به سر داشته است در عکس ها دیده می شود و مدل مشهوری مانند جی جی حدید در اواخر سال 2017 اعلام کرد که خط تولید کفش Eyelove با طرح چشم زخم را آغاز خواهد کرد. تبلیغات اخیر سلبریتی ها و افراد مشهور درجه یک در جهان به این نتیجه منجر شده است که می توانید در اینترنت، فیلم ها و تصاویر آموزشی بسیاری پیدا کنید که طریقه درست کردن دستبند ها، گردنبند ها و زنجیر های جا کلیدی چشم آبی را به شما آموزش می دهند. با وجود این که این توجهات فراوان به چشم نظر نشان می دهد که موج محبوبیت ناگهانی این نشان به وجود آمده است، حقیقت این است که این محبوبیت چیز جدیدی نیست و این نشان برای هزاران سال، در تسخیر کردن تصورات و افکار انسان ها ثابت قدم بوده است. با همگردی همراه باشید تا درباره چشم زخم این نشان باستانی و ریشه های آن بیشتر بدانید:

درباره چشم زخم: ریشه ظهور نشان چشم زخم

برای درک ریشه به وجود آمدن این باور، می بایست ابتدا تفاوت و تمایز بین چشم بد و نشان چشم نظر را دریابید. با این که این نشان اغلب با عنوان "چشم زخم" نامیده می شود، در حقیقت طلسمی می باشد که قرار است آن را دفع کند. اما واقعیت این است، که چشم زخم نفرین و مصیبتی است که از یک نگاه بدجنسانه و بدخواهانه سرچشمه گرفته از حسادت به وجود می آید. با وجود این که نشان "چشم زخم" که از آن با عنوان Nazar "نظر" یا "چشم نظر" نیز یاد می شود برای هزاران سال در شرایط و موقعیت های مختلفی حضور داشته است، نفرین و مصیبت "چشم زخم" که قرار است توسط این نشان دفع شود، بسیار قدیمی تر است و پیدا کردن ریشه و شروع آن بسیار سخت می باشد.

درباره چشم زخم: مفهوم چشم نظر

نفرین چشم نظر از اساس مفهوم پیچیده ای ندارد و فهم آن بسیار آسان است. این نفرین از اعتقاد این که انسان های موفق یا شناخته شده، حسادت اشخاص اطراف را به خود جلب می کنند نشات می گیرد. این حسادت خود را با عنوان یک نفرین که تمامی شانس و اقبال خوب را از بین می برد نشان می دهد. مفهوم این نفرین در کتاب عاشقانه یونان باستان به نام Aethiopica که توسط هلیدروس امزا Heliodorus of Emesa نوشته شده به خوبی درک شده است. هلیدروس در این کتاب می نویسد : "وقتی کسی به چیزی عالی با چشمی حسادت بار نگاه می کند، تمامی فضای اطراف آن چیز را با یک کیفیت ویرانگر و مخرب پر می سازد و در نتیجه، نفس زهر آلود خود را به تمامی چیز هایی که در نزدیکی او قرار دارند منتقل می نماید."
اعتقاد به این نفرین، در تمامی فرهنگ ها و در طول نسل های فراوان وسعت گرفته است. تا این تاریخ، یکی از کامل ترین و جامع ترین تالیفات افسانه ای در مورد "چشم نظر" کتاب "چشم زخم" The Evil Eye اثر فردریک تامس الورثی Frederick Thomas Elworthy می باشد. حکایتی کلاسیک از یک خرافات باستانی. الورثی به کند و کاو مثال های این نشان در تعدادی از فرهنگ های مختلف می پردازد. از نگاه های خیره و میخکوب کننده گورگون های یونانی (از موجودات افسانه ای در اساطیر یونان باستان که هیولا هایی مؤنث، با بدنی پوشیده از فلس هایی نفوذ ناپذیر، مو هایی از مار های زنده، دندان هایی تیز و چهره ای چنان زشت بوده اند که هر کس به آن ها نگاه می کرد به سنگ تبدیل می شد) تا افسانه های محلی ایرلندی از مردانی که می توانستند با یک نگاه، اسب ها را طلسم کنند، کمابیش در همه فرهنگ ها، افسانه یا داستانی در مورد "چشم زخم" وجود دارد. نشان "چشم نظر" آنچنان در فرهنگ جهانی ریشه دوانده است که با وجود احتمال بالای مفهوم کافرانه آن، حتی در متون مذهبی مانند انجیل و قرآن نیز جای گرفته است.

درباره چشم زخم: چشم در ازای چشم

اعتقاد به "چشم نظر" به دلیل تصدیق و صحت گذاشته شدن توسط برخی متفکران مشهور، از خرافات محض پیشی گرفته است. یکی از قابل توجه ترین مثال ها در این زمینه، پلوتارک Plutarch فیلسوف یونانی است که در دست نوشته های خود، یک توضیح علمی برای این مفهوم پیشنهاد کرده است. توضیح او این است که : چشم انسان ها دارای نیروی رها کردن اشعه های نامرئی از انرژی می باشد و این اشعه ها در برخی مواقع آنقدر قدرت دارند که می توانند بچه ها یا حیوانات کوچک را بکشند. فراتر از آن، پلوتارک Plutarch ادعا می کند که برخی انسان ها دارای قدرت بیشتری در افسون گری می باشند و از گروه های مردمی گواه می آورد که در جنوب دریای سیاه Black Sea زندگی می کنند و به طرز ناباورانه ای در نفرین کردن و طلسم گذاری چیره دست هستند. اغلب گفته می شود کسانی که در نفرین کردن و طلسم گذاری متبهر هستند، چشمانی آبی دارند. شاید به این خاطر که ژن چشم های آبی در منطقه مدیترانه بسیار نادر بوده است و افراد کمی چشم آبی داشته اند.
با وجود این که تئوری وجود داشتن انسان هایی با نگاه های قدرتمند و نابودگر در توضیح "چشم نظر" بسیار معمول است، اینطور نیست که همه این قدرت را به انسان هایی با قصد و نیت بد مربوط بدانند. در برخی فرهنگ ها، توانایی طلسم گذاشتن را یک مسئله ناخودآگاه و بدشانسانه می دانند که خودش مانند یک نفرین بر یک انسان مستولی شده است. برای مثال، الورثی از یک افسانه محلی باستانی لهستانی مثال می زند؛ این افسانه در مورد یک مرد است که آنقدر نگاه طلسمگر قدرتمندی داشته است که در آخر ترجیح می دهد چشمانش را از حدقه دربیاورد تا دیگر باعث بروز بدشانسی و بدبختی برای کسانی که دوست دارد نباشد.

درباره چشم زخم: اولین نمونه های نشان چشم نظر

با وجود اعتقاد آتشین و همه گیر انسان ها در طول تاریخ به این نکته که یک نگاه می تواند قدرت به وجود آوردن مصیبت و بدبختی را داشته باشد، اصلا عجیب نیست که انسان های این تمدن های باستانی به دنبال چیزی برای دفع کردن آن بوده اند و این اعتقادات به همه گیر شدن نشان "چشم زخم" یا Nazar "نظر" که امروزه می شناسیم منتج شده است. اما قدمت این نشان ها به چند سال پیش باز می گردد !؟
دکتر نس ییلدیران Nese Yildiran، استاد پروفسور تاریخ هنر در دانشگاه استانبول می گوید : "اولین نمونه های نشان های "چشم نظر" به 3300 سال قبل از میلاد مسیح مربوط می شوند؛ این نشان ها از ویرانه های تل براک Tell Brak، یکی از قدیمی ترین شهر های بین النهرین (سوریه امروزی) استخراج شده و به شکل مجسمه های مرمرین با چشم های کنده کاری شده بودند."

درباره چشم زخم: نمونه های آغازین و نمونه های مدرن امروزی

با این که این مجسمه های مرمرین در تل براک Tell Brak یکی از قدیمی ترین نشان های "چشم زخم" کشف شده به شمار می روند، با آویز های شیشه ای چشم آبی یا همان "چشم نظر" کنونی بسیار متفاوت بوده اند. "چشم نظر" کنونی حدودا 1500 سال پیش از میلاد مسیح در خاورمیانه ظهور کرده است. ولی سوال این است که آن نمونه اولیه پیدا شده در تل براک Tell Brak چگونه به ورژن های مدرن تر خود تبدیل شده است !؟
توضیحی که ییلدیران مطرح می کند به این شرح است : "دانه های شیشه ای جزایر اژه و آسیای میانه به طور مستقیم تحت تاثیر پیشرفت تولید شیشه قرار داشتند. رنگ آبی به کار برده شده در نشان های کنونی نیز برای اولین بار از گل لعاب دار مصری که دارای درصد بالای اکسید هستند گرفته شده اند. رنگ آبی از مس و کبالت پخته شده به وجود می آید."

درباره چشم زخم: سفر نشان ها در سرتاسر جهان

ییلدیران به آویز های متعدد "چشم حورس" (نشان محافظت، قدرت پادشاهی و سلامت در مصر باستان) که رنگ آبی دارند و در مصر کشف شده اند اشاره می کند و نتیجه گیری می کند که این ها امکان دارد همان "نظر" های مدرن باشند. بر اساس نظر ییلدیران، قبیله های اولیه ترکیه به این رنگ آبی بخاطر ارتباط آن با الهه آسمان تنگری Tengri علاقه داشتند و در نتیجه، از ترکیب کبالت و مس استفاده می کردند. این آویز های آبی "چشم زخم" به طور وسیعی در منطقه پخش شدند و توسط فنیقی ها، آشوری ها، یونانی ها، رومی ها و عثمانی ها مورد استفاده قرار گرفتند. با این که استفاده از این نشان ها بیشتر در منطقه مدیترانه و حوالی آن معمول بود، این آویز های آبی "چشم نظر" به دلیل توسعه امپراطوری ها و تجارت بین سرزمین های مختلف، راه خود را به تمامی گوشه های جهان پیدا کردند.

درباره چشم زخم: آینده نشان چشم نظر

نکته شگفت انگیز "چشم زخم" دیرپایی و قدمت آن نیست؛ بلکه این حقیقت است که مورد استفاده آن طی هزاران سال چه تفاوت کمی داشته است. ما همچنان "چشم زخم" را به دو طرف هواپیما هایمان نصب می کنیم؛ همانگونه که مصری ها و اتروسکی ها روی دماغه کشتی هایشان یک چشم نقاشی می کردند تا از عبور ایمن خود اطمینان حاصل کنند. هنوز هم در ترکیه، هدیه دادن "چشم زخم" برای نوزادان تازه به دنیا آمده یک رسم و سنت مهم محسوب می شود و به بازگویی این عقیده می پردازد که کودکان کم سن تر در برابر این نفرین آسیب پذیر تر هستند. اما آیا معنی و تاریخ این نشان در آینده از بین خواهد رفت !؟ برخی از برداشت های فرهنگی حال حاضر در دنیا، ترس از استیلای فرهنگی یا همگون سازی فرهنگی (عناصر از فرهنگ اقلیت از سوی اعضای فرهنگ مسلط کپی می شوند و این عناصر خارج از پیش زمینه اصلی شان، گاهی حتی متضاد آمال ابراز شده نمایندگان فرهنگ اصلی، به کار گرفته می شوند) را در میان مردم به اوج رسانده اند؛ بویژه از زمانی که از "چشم زخم" در نماد خمسه (نوعی تعویذ و طلسم به شکل کف دست با پنج انگشت باز) که دارای جایگاه مقدسی در میان مسلمانان و یهودیان می باشد، در مد استفاده شد.

یک یادگاری از آغاز تمدن

تاریخ این نشان به زمان های بسیار قدیم باز می گردد و با زندگی بسیاری از مردم در هم تابیده است؛ بنابراین بسیاری از استفاده کنندگان مدرن با آن به عنوان میراث باستانی ارتباط برقرار می کنند. هر دو کیم کارداشیان و جی جی حدید که در بالا ذکر شد، از فرهنگ هایی که "چشم نظر" در آنها ریشه دارند تاثیر گرفته اند.
ییلدیران معتقد است که این قضیه مشکل زا نیست. او می گوید : "این نگرانی در برابر وجود "چشم زخم" هیچ اهمیتی ندارد؛ زیرا چشم زخم متعلق به یک جغرافیای بزرگ است و برای هر کس با هر شیوه ای مفهوم دارد. مطمئنا در آینده مدل های دیگری نیز از چشم زخم خواهیم دید." با این که این نشان قادر است فراتر از مرز ها، چه مرز فرهنگی باشد، چه جغرافیایی و چه مذهبی، عبور کند، بسیار مهم است که مفهوم آن را از یک شیء تزئینی صرف یا وسیله ای برای مد بالاتر بدانیم. نشان "چشم نظر" یک یادگاری از آغاز تمدن است که به برخی از اساسی ترین و با دوام ترین اعتقادات بشریت باز می گردد. به دست یا گردن انداختن یک نشان در حالی که هیچ چیز از آن نمی دانیم تنها باعث نادیده گرفته شدن توانایی های حفاظتی آن نمی شود؛ بلکه موجب متحمل شدن نفرین های قدرتمند تر نیز می گردد؛ البته اگر به این موضوع اعتقاد داشته باشیم.