آشنایی با بازار خوی آذربایجان، بازاری قدیمی اما دیدنی

جاده های بازرگانی معروفی چون مکه یولی، جاده ابریشم، طرابوزان به جلفا در زمان های گذشته از شهرستان خوی امروزی می گذشتند به همین دلیل این شهر از همان زمان های دور به جهت قرار گرفتن در مسیر جاده های بازرگانی و اقتصادی بودن، کاروانسراهای متعددی داشته که بازرگانان و بازاریان برای استراحت و تخلیه بارها و کالایشان بدان جا می رفتند و در بازار بزرگی که در این منطقه وجود داشته، داد و ستد انواع کالاها انجام می گرفت. امروزه بازار خوی در راستای خیابان طالقانی و انقلاب و در ضلع شرقی چهار راه مرکزی قرار دارد. بازار خوی آذربایجان از بازارهای بزرگ دوران صفویه در آذربایجان به شمار می رفته و تاریخچه بازار خوی قدمتی دیرینه داشته و معماری بازار خوی زبانزد جهانیان است و همه را به شگفتی و شوری بی پایان دعوت می کند. این بازار امروزه به عنوان نبض اقتصادی خوی و کل این منطقه شناخته می شود. البته امروزه بازار خوی آذربایجان توسط آبادانی ها شکل گرفت. به مرور زمان حوادثی ناگوار بر این منطقه سایه افکند و به دلیل بلایا و مصیبت های طبیعی و انسانی کم کم شهر قدیمی خوی به افول رفته و بالاخره امروزه شهری جدید و نو در این ناحیه قد علم کرده است.

تاریخچه بازار خوی دیدنی و باشکوه

معماری بازار خوی که در بافت قدیمی خوی قرار گرفته از آنجایی که در مسیر جاده ابریشم قرار داشت، دارای چهار سوق ها و کاروانسراهای پر رونق بوده و بسیاری از جهانگردان و مورخانی که از این بازار در طول دوران گذشته دیدن کرده اند آن را بعد از بازار شیراز و تبریز و کرمان، زیباترین بازار ایران دانسته اند. امروزه دروازه سنگی خوی که در جنوب بازار خوی آذربایجان و در نزدیکی بازار قدیمی قرار گرفته و به جای مانده از آن دوران می باشد به همراه خندقی که در دور آن وجود داشته جز جاذبه های گردشگری این منطقه به حساب می آید ولی متاسفانه امروز از آن خندق قدیمی آثار و نشانه ای بر جای نمانده است. این بازار که گفته می شود در زمان شاه طهماسب اول و در دوران صفویان احداث گردیده و این را می توان از کتیبه ای که در گنجینه تاریخچه بازار خوی حفاظت می شود دریافت، در طول تاریخ تغییرات زیادی روی آن انجام شده است. برای مثال در زمان قاجار عباس میرزا برای ساماندهی بازار خوی آذربایجان تدابیر خاص و ویژه ای را اندیشید و تصرفاتی در آن انجام گردید که توسط امیر احمدخان دنبلی و به دستور عباس میرزا در دوران اولیه حکومت قاجاریه صورت گرفت. همانطور که گفتیم از روزگار گذشته تنها آثاری که به جای مانده، دروازه سنگی است که هنوز هم وجود دارد اما خرابه های حصار دور شهر و خندقی که تا این اواخر در پشت دروازه سنگی وجود داشت کاملا از بین رفته که در مابین خیابان طالقانی و انقلاب و کوچه قپان و دباغخانه واقع شده بود. مجموعه بازارقدیمی در ضلع شرقی شهر خوی قرار گرفته بود و به دیوار دروازه ورودی شهر چسبیده بود و شکل هندسی مستطیلی داشت. با دخل و تصرف های گوناگونی که به واسطه گسترش شهر و شهرنشینی در آن انجام داده اند به مرور از بین رفته و آثار کمی از معماری بازار خوی را می توان امروزه مشاهده نمود اما همین آثار کم هم دارای ارزش تاریخی بالایی می باشد و این بافت قدیمی به سبب قرار گرفتن چهار سوق های خوش ساخت و بازارهای سرپوشیده و سراهای جالب توجه و نسبتا بزرگ از فرم و حالت خوبی برخوردار شده است.

قسمت های مختلف بازار خوی آذربایجان کدامند؟

معماری بازار خوی از گذرهای قدیمی تشکیل شده و دارای پلانی به شکل مستطیل می باشد. کم کم در گذر زمان در آن دخل و تصرف صورت گرفت و با اضافه کردن کاروانسراها و واحدهایی دیگر به آن سبب شد که شکل اولیه خود را از دست بدهد. وسط بازار قدیمی خوی و از شمال تا جنوب، بازار به وسیله لوله کشی آب آشامیدنی به هم متصل و مربوط شده بود و یکی از قدیمی ترین فاضلاب های شهری را می توان در سطح ایران در کوچه های اطراف بازار و خود بازار خوی شاهد بود و همچنین کف بازار به سنگ فرش زیبایی مزین شده بود. جالب این که در این بازار قدیمی هر شغلی راسته مربوط به خود را داشته است مثلا بازار زرگرها، بازار مسگرها، بازار فرشچی و یا بازار خرازی همچنین بعضی از قسمت های بازار توسط افراد خیری پایه گذاری شده بودند بنابراین نام این افراد برای آن قسمت بازار استفاده می شود مثل بازار حاجی بابا، بازار اجواد، بازار امیر که همچنان این قسمت ها به همان نام قدیمی شناخته می شوند. تعداد کاروانسراهایی که در این بازار قدیمی و سرپوشیده خوی وجود دارد به 5 کاروانسرای بلوس، کشمش چیلار، کاروانسرای خان، کاروان سرای حاج میرهاشم و کاروانسرای چیت ساز می رسد. همچنین در این بازار می توان به مساجد زیبا با معماری بی نظیر چون مسجد تاریخی حاج بابا، مسجد ملاحسن و حجتیه اشاره کرد. معماری بازار قدیمی خوی با این که چیزی از آن نمانده است اما باز هم از تناسب و نظم خاصی برخوردار بوده و به غیر از چهار سوهای آن که در رگه چینی و کاربرد آن دقت ویژه ای شده از تزئیناتی چون کاشی کاری و گچ بری و کتیبه در آن خبری نیست که نمونه معماری بازار خوی را می توان در بازارهای اراک، کرمان و اصفهان مشاهده نمود.

دروازه سنگی خوی

تنها چیزی که از حصار تاریخی خوی به جا مانده، دروازه سنگی این دیوار می باشد که در زمان ایلخانان یا قاجاریان ساخته شده است. دروازه سنگی یا قالا قاپیسی در قسمت جنوبی بازار خوی آذربایجان قرار گرفته و قسمت شمالی این دروازه امروزه متصل به بازار قدیمی خوی است و به مرور زمان که شهر رشد کرده سبب شده این دروازه در بافت جدید شهر واقع شود. دروازه سنگی در کنار دوازده حصاری تدافعی که دور شهر کشیده شده بود، برای مقابل تهاجم و یورش دشمن و کنترل عبور و مرور به کار می رفت. ضلع شمالی این دروازه به سبک جناقی و آجری می باشد. همچنین وجود سنگ های سیاه و خاکستری یک در میان به شکل قوس نیم دایره و به صورت هماهنگ و موزون ساخته شده و زیبایی و جلوه خاصی را به معماری بازار خوی داده است.

کاروانسرای خان بازار خوی

چون این بازار در مسیر جاده بازرگانی ابریشم و دیگر مسیرهای بازرگانی آن زمان قرار گرفته بود، باعث ورود کاروان های تجاری به این منطقه با سرعت بیشتری انجام شود و خوی روز به روز رشد کند و گسترش یابد. در کاروانسرای خان بازار خوی 40 حجره برای تجار ساخته شده و همچنین دیوار آن از سنگ سفید درست شده و در کنار هر حجره قهوه خانه و پستوی جداگانه در نظر گرفته شده بود و همچنین کاروانسرای دیگری برای نگهداری چهار پایایان ساخته شده بود. کاروانسرای خان درب ورودیش که یک درب چوبی بزرگ است و از سمت خیابان طالقانی باز می شود همچنین در سمت شرق و شمال بازار دو درب دیگر این کاروانسرا قرار گرفته است. کاروانسرای خان دقیقا در بخش غربی بازار و مشرف به خیابان طالقانی قرار دارد. مردم از پشت دیوار ضلع جنوبی این کاروانسرا و از سمت خیابان طالقانی به داخل بازار تردد می کنند. در واقع این گذر کاروانسرای میرزا هاشم را با کاروانسرای خان از یکدیگر جدا می کند. بالکن چوبی زیبایی درطبقه دوم کاروانسرای خان وجود دارد و امروزه می توان دو ایوان باقی مانده از آن زمان را در قسمت شرق و شمال کاروانسرا مشاهده نمود که بازرگانان داخلی و خارجی در زمان های گذشته در آن به داد و ستد می پرداختند و این دو ایوان محل استقرار مسافران نیز در تاریخچه بازار خوی بوده است.

مسجد ملا حسن خوی

از آنجا که شهرستان خوی دارای امامزاه ها و حسینه ها و مساجد تاریخی می باشد به دارالمومنین شهرت دارد و از نظر گردشگری مذهبی جز شهرهای گردشگر پذیر در این زمینه می باشد. مسجد ملا حسن خوی یکی دیگر از مساجد تاریخی خوی به شمار می رود که دارای شبستانی دلگشا و بزرگ به شکل هشت ضلعی با دو ردیف ستون سنگی و سه فرش انداز می باشد که در قرن 12 هجری توسط احمدخان دنبلی ساخته شده و از طریق در ورودی اصلی که بدون حیاط است و با یک هشتی می توان وارد این شبستان بزرگ شد. این بنا را می توان جز بناهای منحصر به فرد از نظر معماری در آذربایجان غربی به حساب آورد. مناره آجری عریضی با اتاق های پنجره دار که در بدنه آن وجود دارد را می توان در ضلع شرقی ورودی مسجد مشاهده نمود که موذنه آن 6 طاق نما با پنجره دارد. همچنین یکی از درهای ورودی این مسجد به بازار قدیمی در تاریخچه بازار خوی راه دارد که از این در بازاریان و کاسبان بازار خوی وارد مسجد می شوند. حاجی ابراهیم تاجر کسی است که بعد از زلزله سال 1296 هجری قمری که این مسجد ویران شد آن را از نو ساخته است. در ساخت مسجد تا ارتفاع 80 سانتی متری از سنگ و مابقی از آجر استفاده شده و در هشتی ووردی این مسجد نیز می توان طاق نماهای بند کشی شده با گنبد آجری زیبایی را مشاهده نمود. ستون های مسجد از سنگ می باشد و به خوبی توسط اتصال های سربی چفت و بست گردیده است. از ویژگی های بی نظیری معماری مسجد ملاحسن خان می توان به 12 طاق گنبدی شکل که در اشکال و طرح های گوناگون معماری اسلامی دیده می شود، اشاره کرد که به همراه تزئینات گوشواره و نوع آجرچینی گنبدها که در آن از اشکال لوزی، گل های 18 پر زیبا و دایره به کار برده شده است و همچنین سقف شبستان مسجد که در 12 طرح مختلف می باشد و نورگیرهایی که در گنبدهای ضلع شمالی شبستان و در اطراف دهانه این گنبدها وحود دارد و در اطراف آن 3 نور گیر تعبیه گشته، سبب شده این مسجد از نظر معماری و زیبایی شناسی به عنوان یک بنای نظیر و حیرت انگیز شناخته شود و امروزه به یک جاذبه گردشگری مهم در تاریخچه بازار خوی مبدل گردیده است.