خیلی از خرده آیین های ایام محرم در خطر فراموشی قرار دارند

ایسنا/ براساس آخرین گزارش های منتشر شده، خیلی از خرده آیین های ایام محرم در خطر فراموشی قرار دارند.

یاسمین مجتهدپور، پژوهشگر فرهنگ عامه که در مجموعه چند جلدی «تقویم آیینی ماههای قمری» به تدوین سنت های آیینی عزاداری محرم در فرهنگ مردم ایران پرداخته، درباره خرده فرهنگ هایی که در زمینه مراسم آیینی این ماه وجود دارد، گفت: به اصول و ارزش ها، هنجارها و بایدها و نبایدهای گروه و دسته ای از مردم که در دل یک فرهنگ بزرگتر قرار دارند، خرده فرهنگ گفته می شود. هرچند این ارزش ها و هنجارها با فرهنگ مادر متفاوت است اما اصول بنیادی آن را حفظ می کنند. برای مثال فرهنگ های محلی و خرده فرهنگ ها ممکن است هر کدام مراسم و آیین های خاص خود را برای برگزاری نوروز داشته باشند، اما «جشن گرفتن نوروز» بین آنها مشترک است.

او سپس گفت: سنت ها و آیین های مذهبی، بخش کلیدی همه خرده فرهنگ ها و یکی از راههای مهم شناخت هر فرهنگی هستند. آیین ها بطور کلی معانی مختلفی دارند؛ رسم و مسلک و تشریفات تا کیش و مذهب و سنت. اگر بخواهیم تخصصی بببینم، آیین به معنای برگزاری دقیق و اجرای مراسم با تشریفات خاصی است که معمولا صورت نمایشی دارد؛ مانند علم گردانی و نخل گردانی یا کرب زنی بطور خاص برای محرم.

مجتهدپور در ادامه بیان کرد: آیین ها یک شیوه و زمینه خاص برای ساخت واقعیت های فرهنگی و اجتماعی مردم محسوب می شوند. به سخن دیگر فعالیت های خاص و تکراری محدود به زمان و مکان خاص هستند که در نهایت به امر متعالی و مقدس در فرهنگ معطوف می شود. این آیین ها ویژگی های خاص و زمان و مکان خاصی دارند؛ یعنی روزمره و تفریحی نیستند. در زمان ویژه و مکان خاص برگزار می شوند و یک امر جمعی هستند که می تواند در سطح منطقه ای یا ملی باشد. مهمترین ویژگی که دارند، این است که فولکلوریک هستند یعنی ریشه شان به فرهنگ عامه و به وجدان جمعی برمی گردد.

به گفته او شفاهی بودن این آیین ها یکی از مسائل مشکل زا است که باعث شده، امروزه خیلی از این آیین ها را نداشته باشیم و از بین رفته باشند؛ زیرا آیین ها در خلال زمان بسط پیدا می کنند و گاه تغییر می کنند.

این پژوهشگر فرهنگ عامه با بیان اینکه آیین های سنتی حول تقویم شمسی و قمری فرهنگ شیعی ایرانی را می سازند، خاطرنشان کرد: زمانی که آیین های دهه اول محرم را نگاه می کنیم، با یکسری خرده آیین ها روبرو می شویم؛ مثلا روضه، تعزیه و نخل گردانی که همه با یک منطق خوشه ای به هم متصل شده و درنهایت در یک نقطه متمرکز می شوند و کلیت یک آیین را می سازند. فکر می کنم این سنت های عزاداری محرم کلیدی ترین بخش آیین های جامعه شیعی ایرانی باشند. برای همین، برای توسعه مطالعات آیینی درباره جامعه ایرانی، می بایست حتما به این موضوع که بخش محوری فرهنگ شیعی است، توجه کنیم.

مجتهدپور درباره ضرورت حفظ و نگهداری آیین هایی که در حال فراموشی هستند، گفت: یکی از ویژگی هایی آیین های محلی این است که پویا هستند و در مرور زمان بسط و گاه تغییر پیدا می کنند. در واقع ما با فرآیندی مداوم از ابداع و تحول و گاه افول و حذف آیین های عزاداری و اجزای آنها روبرو هستیم. این مسئله بر لزوم حفظ و معرفی این آیین ها تأکید دارد.

این پژوهشگر در ادامه تأکید کرد: اگر به گنجینه اسناد برنامه رادیویی فرهنگ مردم که از سال 1341ش با تلاش استاد انجوی شیرازی راه اندازی شد نگاه کنیم، با انبوهی از حکایت ها و روایت های مردم سراسر ایران در رابطه با خرده آیین ها و فرهنگ های هر منطقه روبرو می شویم و متوجه خواهیم شد که آیین های محرم از پیشواز تا بدرقه، با وجود شباهت هایی که دارند، رنگ و بوی محلی و خاص محیط فرهنگی خود را دارند. برای مثال میتوان به آیین سنگ زنی اشاره کرد که با نام ها و اشکال متفاوت در ایران رایج است. (در ابیانه و زفره اصفهان، جاق جاقی/ چق چقی؛ در آران کاشان، سنج زنی؛ در نائین، چق چقی زدن؛ در لاهیجان، کرب زنی/ کارب زنی؛ در هرمزگان و استهبان فارس، چک چکو؛ در سامان، چاق چاقو؛ در خوزستان، چوب زنی؛ در سمنان و سبزوار سنگ زنی؛ در آذربایجان، تخته زنی )

مجتهدپور تأکید کرد: متأسفانه خیلی از این خرده آیین ها در خطر فراموشی قرار دارند؛ حتی آیین شبیه خوانی یا تعزیه که از شهرت خاصی برخوردار است و مردم کم و بیش با آن آشنا هستند، در فهرست میراث ملی در خطر و نیازمند پاسداری فوری به ثبت رسیده و حیف است که نابود شود؛ چرا که تعزیه در درازنای تاریخ، گذشته از جنبه آیینی آن در مراسم سوگواری محرم، بخش مهمی از هنر و موسیقی سنتی ما را حفظ کرده است. ما در حد توان خودمان این آیین ها را ثبت و در قالب کتاب به مردم معرفی می کنیم؛ اما فکر میکنم مسئولان میراث فرهنگی و نهادهایی مانند صدا و سیما باید برای حفظ آنها کاری انجام دهند.