آشنایی با تعدادی از آیین های ماه محرم در استان گیلان

میراث آریا/ این خبر به جهت آشنایی با تعدادی از آیین های ماه محرم در استان گیلان برای شما نوشته شده است.

آیین سنتی علم بندی در ماسوله

ماسوله شهری است تاریخی و بسیار چشم نواز که به موجب کوچک بودنش شهرک خوانده می شود. در این شهر حیاط هر خانه، پشت بام خانه ای دیگر است و تنها راه عبور مرور در این شهر، پلکانانی هستند که با سنگ های کوهی ساخته شده اند و به همین منظور این شهر را شهرک پلکانی نیز می نامند. خانه های سنتی ماسوله به شکلی اصولی جای داده شده در دامنه کوه به طوری زیبا و ایستاده رو به طلوع آفتاب در یکی از نقاط سرسبز و خوش آب و هوای استان گیلان، با تابستانهای دلنشین و خزان های زرد و نارنجی و زمستان های پربرف و سفید ساخته شده است.

زبان مردم ماسوله تالشی است که با گویش گیلکی تفاوت بسیاری دارد و دین مردم ماسوله اسلام و مذهبشان شیعه است. این شهرک تاریخی با دارا بودن چنین جاذبه هایی همه ساله پذیرای گردشگران میلیونی از ایران و دنیاست. اما با وجود این همه گردشگر در طول سال شاید هیچ روزی در طول سال به مانند روز ششم ماه محرم الحرام و مراسم علم بندی ماسوله این چنین پرشور و دلنواز نباشد. شب هفتم محرم، شبی است که مراسم تاریخی مذهبی علم بندی ماسوله در آن برگزار می شود.

این مراسم تاریخی و مذهبی که قدمتی قریب به هشت قرن دارد بازدیدکنندگان زیادی را از جای جای مختلف ایران و جهان به خود جذب می کند. ماسوله ای هایی نیز که در دیگر مناطق کشور و حتی جهان سکونت دارند همه ساله برای حضور در مراسم علم بندی به زادگاهشان سفر می کنند، عکاسان و خبرنگاران زیادی هم برای ضبط تصاویر و لحظات این مراسم در خاطره ها ساعت ها به انتظار می نشینند تا صحنه های کم نظیر این مراسم را ببینند.

در این شب در اکثر خانه ها برای دادن نذری امام حسین (ع) باز است ماسوله ای ها از عزادارن و عاشقان اهل بیت (ع) با چای دارچین محلی و شیر داغ و کلوچه های محلی مثل اگردک پذیرایی و زیر پای عزاداران گوسفند نذری قربانی می کنند. در رسم تاریخی علم بندی ماسوله که همه ساله در غروب ششم ماه محرم الحرام برگزار می شود. ابتدای مراسم بنابر سنت قدیمی، عزاداران در روی بام ها و حیاط مساجد محله ها سنج ها را به هم میزنند و در شیپورها می دمند تا اهالی محله ها و عزاداران چهار دسته شهر را دور هم جمع کنند.

با طنین این نواها در کوه ها و کوچه پس کوچه های ماسوله، علاوه بر دسته های چهار محل این شهر، سایر ساکنین شهر و عزاداران از آغاز مراسم خبردار می شوند. تجمع مردم لحظه به لحظه در طی این مراسم زیاد و زیادتر می شود و دسته های عزاداری یکی پس از دیگری در کوچه های شهر سینه زنی می کنند و همه با هم نوحه «ای اهل علم میرعلمدار نیامد/ میر علمدار کو/ حضرت عباس کو/ میل علمدار کو» را سر می دهند و به نوبت و پس از یکدیگر وارد صحن امامزاده عون بن علی جمع می شوند و علم های مساجدشان را که با پارچه هایی به رنگ سبز و مشکی آراسته شده اند از قدیمی ترین علمدار و بزرگ شهر تحویل میگیرند.

دسته ها به نوبت و اولویت مسجدها، در صحن امامزاده جمع می شوند تا علم از بالکن امامزاده به آنها داده شود. برای نظم به مراسم و رعایت اولویت در سپردن علم به هر هیئت، هیاتی به نام «هیات محترم» وجود دارد که نزدیک مکان اعطای علم حضوردارند.

ترتیب سپردن علم ها به دسته ها امری پر اهمیت است و طبق مقررات دقیقی اجرا می شود. در پایان ماه محرم علم های چهار محله ماسوله به امامزاده برگردانده می شود. علت دیگر ویژه بودن مراسم علم بندی در ماسوله، ارزش و اولویت اقوام در اجرای آن است. علمدارها و کسانی که علم را به مسجد منتقل می کنند خانواده های قدیمی و سرشناس شهر هستند که بدین نحو موقعیت و اعتبار خود را قوام می بخشند. رسم آیینی علم بندی ماسوله نیز مانند خود این شهر کم نظیر و حتی بی نظیر است.

یکی از وجه تمایز و بی نظیری، شکل عمودی میل علم است. برخی بر این باورند که اصل علم در آغاز اسلام به این شکل بوده است و عده دیگر می گویند به خاطر شکل معماری و طبقاتی بودن بام های خانه ها علم به این شکل طراحی شده است. علم های افقی که در شهرهای دیگر ایران رواج دارد در این شهر با وجود پلکان ها و بام های شهر و کوهستانی بودن منطقه قابل حمل نیستند. تاریخ و سابقه این مراسم مانند خود شهرک تاریخی ماسوله جای در دل تاریخ چندین هزار ساله ایران دارد. بعضی می گویند علم بندی در دوره صفویه آغاز شده و علم هایی که متعلق به محله های «مسجد بر، خانه بر، اسد محله، کشسر» بودند، در کل سال تا روز هفتم محرم، در مسجد های همان محله ها نگهداری میشدند.

چهل منبران در لاهیجان

از دیگر مراسم سنتی ماه محرم در گیلان میتوان به «چهل منبران» لاهیجان اشاره کرد. مراسمی که در شب عاشورای حسینی در برخی شهرهای گیلان اجرا می شود. در این شب در خیابان های قدیمی شهر، برخی افراد که نذر می کنند یک ظرف برای خرما، یک ظرف پر از برنج و یک ظرف خالی و یک مکان برای روشن کردن شمع روی میز قرار می دهند. «چهل منبر» آیینی است که سالیان سال و به گفته برخی از دوران صفویه، هر سال قبل از غروب تاسوعای حسینی با شور و حالی معنوی در لاهیجان برگزار می شود.

خورشید که به غروب نزدیک می شود در بافت قدیمی شهر، گویی حال و هوای دیگری بوجود می آید. مردم دسته دسته به طرف بافت قدیمی شهر، مسجد اکبریه، مسجد یمنی، مسجد چهار پادشاه و محله شهید کریمی می روند، به بافت قدیمی که می رسید فضا عرفانی و نورانی است. کوچه های باریک و مارپیچ قدیمی و خانه های خشتی و گلی سرخ رنگ با سرپوش سفال. جلوی در هر خانه منبری میزی با روکش پارچه ای علم شده و شمع ها بر روی آن روشن اند.

بر روی منبر علاوه بر شمع های روشن، بسته های کوچک برنج و خرما نیز دیده می شود، هر فردی که نذر چهل منبر دارد و یا نذرش برآورده شده، به چهل خانه یا مسجدی که منبری در جلویش برپاست می رود، صاحب هر خانه که منبری بنا نهاده، بسته های کوچک برنج تهیه دیده و سینی شمع بر روی آن قرار می دهد و شخص دارای نذر، دانه ای خرما در ظرف میگذارد و شمعی می افروزد و بسته ای برنج بر میدارد.

مراسم کرب زنی در لاهیجان

کرب زنی یکی از خاص ترین مراسم مردم گیلان در روزهای محرم است. این مراسم در واقع نوعی عزاداری مخصوص است که در شهر لاهیجان اجرا می شود. اعتقاد بر این است که در اواخر قرن 12 فردی به نام «محمد ابراهیم غبرائی» به کربلا رفت و در این مراسم یک نوع عزاداری خاص را یاد گرفت. سپس بعد از بازگشت به شهر خود لاهیجان ریتم جدیدی برای آن اجرا کرد و مرثیه هایی به زبان فارسی برای آن سرود. از آن زمان تاکنون در شب های محرم مراسم کرب زنی در محله شعربافان اجرا می شود.

در این مراسم کرب زن ها دو عدد چوب استوانه ای شکل با دسته ای چرمی در دست میگیرند و با ریتمی خاص و حرکاتی مخصوص این دو تکه چوب را در زیر پا و پشت سر خود به هم می کوبند. جالب است بدانید که این رسم علاوه بر لاهیجان در سبزوار و سمنان نیز برگزار می شود اما شیوه کرب زنی آنها کمی متفاوت از کرب زنی در لاهیجان اجرا می شود. مراسم کرب زنی لاهیجان در شب هشتم محرم و روز عاشورا اجرا می شود و مردم از سراسر شهرهای گیلان برای تماشای آن به منطقه شعربافان می آیند.

کرنانوازی

یکی دیگر از آداب و رسوم مردم شمال در ماه محرم که بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه، رحیم آباد، واجارگاه و کلاچای اجرا می شود، کرنانوازی است. در این مراسم کرنانوازان در قالب گروه های 10 نفره به همراه یک سرگروه شروع به نواختن کرنا می کنند. در این مراسم ابتدا سرگروه کرنا می زند و سپس بقیه افراد با هم به او پاسخ می دهند. کرنا یک نوع آلت موسیقی بادی و بلند است که صدای بم و رسایی دارد. از آنجایی که این ساز سوراخ ندارد، با انگشتان نواخته نمی شود و فرد نوازنده تنها باید در آن بدمد. براساس مقاله آشنایی با تعدادی از آیین های ماه محرم در استان گیلان باید بدانید که جنس بدنه کرنا از نی است و طول آن بین 2 تا 4 متر و گاهی بیشتر است. سر کرنا حالتی عصایی شکل دارد و جنس بدنه آن در بخشی که صدا خارج می شود از جنس کدو است.

طشت گذاری در تالش

با شروع این مراسم آغاز ماتم حسینی در شهر رسمیت می باید و کاروان حزن و اندوه و سوگواری های ایام محرم به راه می افتد. در این مراسم طشت هایی پر از آب به وسیله 2 تن از ریش سفیدان محل به سمت مسجد برده می شوند. سپس عزاداران به نیت برآورده شدن حاجات خود از آب این طشت می نوشند. در مورد علت و دلیل برگزاری مراسم طشت گذاری نظرات و احتمالات مختلفی وجود دارد و عده ای اعتقاد دارند که با انجام این مراسم اهمیت و جایگاه آب در کربلا مورد توجه قرار گیرد.

براساس مقاله آشنایی با تعدادی از آیین های ماه محرم در استان گیلان باید بدانید که برخی مورخان نیز با توجه به مسیر حرکت کاروان حضرت حسین بن علی (ع) از مکه به سمت کربلا می گویند: براساس روایت های تاریخی، در مسیر راه کاروان کربلا قبل از رسیدن به دشت نینوا، سربازان حر بن یزید ریاحی در منطقه ای به نام زباله، راه را بر کاروان امام بسته و حرکت آن را متوقف ساخته اند و در این محل، سالار شهیدان بر غم کمبود آب به کاروانیان خود دستور می دهند که طشت ها توسط آبهای موجود در مشک های کاروان پر شود که هم یاران امام حسین (ع) و هم سربازان حر از آن استفاده نمایند و احشام موجود در هر دو کاروان نیز سیراب شوند. و برخی می گویند طشت در این آیین، نماد مشک های پر آب عباس علمدار و تشنگی اصحاب امام حسین (ع) است.

نویسنده: مرجان نعمتی صبا، مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گیلان