در ایران گردشگری هنری مفهومی بسیار تازه است

ایلنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های بدست رسیده، در ایران گردشگری هنری مفهومی بسیار تازه است.

هنر همواره و در طول حیات خویش با حرکت، سفر و گردشگری ارتباط داشته و یکی از مهمترین انگیزه های گردشگران برای سفر، مقاصد هنری بوده است. اگرچه قدمت گردشگری هنری در کشورهای توسعه یافته اروپای غربی و آمریکای شمالی بیشتر از یک قرن است، اما این نوع گردشگری تنها نزدیک به دو دهه است که بطور جدی مورد توجه برنامه ریزان در کشورهای در حال توسعه در جنوب شرقی آسیا و حاشیه خلیج فارس نیز قرار گرفته است.

در ایران هم گردشگری هنری مفهومی بسیار تازه است. با این حال هنر معاصر ایران در میان علاقمندان و خریداران هنر در منطقه و جهان شناخته شده است و با قیمت های بالا در حراج های معتبر بین المللی خرید و فروش می شود. باید دید که آیا توسعه گردشگری هنری در ایران می تواند ظرفیت های مغفول مانده هنر معاصر ایران را در جهت ارتقا گردشگری و توسعه پایدار بکار بگیرد.

سامان خلیلیان (کارشناس روابط بین الملل وزارت میراث فرهنگی و صنایع دستی) مقدمات تشکیل کمیته گردشگری هنری را در این وزارتخانه به انجام رسانده است. به رغم تعطیلی فعالیت های این کمیته در سالهای همه گیری کرونا در حال حاضر شرایط فعالیت مجدد این کمیته فراهم شده است. خلیلیان با اشاره به اینکه ظرفیت های هنر معاصر ایران در عرصه های بین المللی شناخته شده اند، تاکید کرد: نکته اینجاست که این شهرت به هیچ ساختار سیاسی تعلق ندارد، چرا که در محافل هنری دنیا پرچم و ملیت معنی ندارد و مرزها جلودار مقوله هنر نیستند.

به گفته این کارشناس هنر؛ به دلیل عدم شناخت مدیران دولتی نسبت به گردشگری هنری، این حوزه مغفول مانده است. ما حتی روی داشته های طبیعی و تمدنی هم نتوانسته ایم طراحی برنامه کنیم، چه رسد به گردشگری هنر.

خلیلیان با اشاره بر اینکه مدیران فرهنگی و هنری ما مدیران سیاسی هستند و هیچ آگاهی و شناختی از مساله ی فرنگی و هنر ندارند، تاکید کرد: ما حتی اگر مدیر سیاسی هم برای یکی از این حوزه ها انتخاب می کنیم آن فرد حاضر نیست از متخصصین هنری مشاوره بگیرد.

گفتگو با سامان خلیلیان را پیرامون موضوع در ایران گردشگری هنری مفهومی بسیار تازه است، بخوانید:

ابتدا بگویید گردشگری هنرهای معاصر در ایران از چه پتانسیل و ظرفیت هایی برخوردار است؟

بینال ها، نمایشگاه ها، فستیوال ها و حراج های هنری می توانند در فواصل مشخص با برنامه ریزی های روتین به شکل دادن گردشگری هنری کمک کنند. ما فستیوال های معتبر جهانی داریم. جشنواره تئاتر فجر ایران یکی از 20 فستیوال برتر دنیا در زمینه تئاتر است. اما ما روی آن سرمایه گذاری نکرده ایم که در زمان برگزاری آن بتوانیم مردم را از تمام دنیا علاقمندان را به ایران جلب کنیم. ضمن آنکه یکی از ظرفیت های ما در زمینه هنرهای معاصر، موزه هنرهای معاصر تهران است که از سال 1356 که افتتاح شده و به لحاظ غنای معماری و آثاری که خریداری شده و در گنجینه آن نگهداری می شود یکی از مهمترین موزه های هنرهای معاصر در دنیاست.

براساس مقاله در ایران گردشگری هنری مفهومی بسیار تازه است باید بدانید که هر یک از این آثار می تواند علاقمندانی از تمام دنیا را به خود جلب کند. مثلا شما اعلام می کنید که اثری از پیکاسو را به مدت سه ماه در موزه هنرهای معاصر تهران به نمایش درمی آورم از تمام دنیا علاقمندان به آن نقاش و اثر به کشور سرازیر می شوند. متاسفانه این گنجینه بسیار مغفول است و حتی بسیاری از مردم تهران هم فضای آنجا را ندیده اند.

یک نکته دیگر این است که ما در دنیا به عنوان یک کشور معتبر در حوزه هنر شناخته شده ایم؛ حتی در حوزه هنر معاصر. تعداد بسیار زیادی از آثار هنرمندان ایرانی مهر اصالت جهانی دارند. اما نکته اینجاست که این شهرت به جمهوری اسلامی ایران تعلق ندارد. در محافل هنری دنیا پرچم و ملیت معنی ندارد. باید به این امر آگاه باشیم که مرزها جلودار مقوله هنر نیستند. خروجی دکتری من این شده است که چون هنر مرز ندارد، پرچم و دولت ندارد.

ما هنرمندان بزرگ ایرانی داریم که در دنیا مطرح اند اما در بینال و فستوال یا رویداد هنری نمی گویند فلان هنرمند از جمهوری اسلامی ایران. چون در حوزه سیاست گذاری در سطح بین الملل هنر از هیاهوی سیاسی فارغ است و خود را خیلی با این مقوله درگیر نمی کند. بافت مولکولی هنر اینگونه است که همیشه در سطح سیاست باقی می ماند و هیچ وقت قابل حل در آن نیست. این بخاطر به ذات بودن هنر است که مقوله ای فراتر از حکومت سیاست و دیپلماسی هاست. قطعا ظرفیت هایش هم فراتر است.

ما برای بهره برداری از این ظرفیت کاری نکرده ایم و دلیلش به سو مدیریت ها برمی گردد. همین وضعیت را به تمام فضاهای نمایشگاهی و موزه ای هم می توانیم تعمیم بدهیم. اگر دارم از هنر حرف می زنم از تمام عرصه های هنری می گویم. بالغ بر سیصد رشته هنری جهانی داریم اما از این ظرفیت ها استفاده ای نکرده ایم. امیدوارم مسئولان واقف شوند و بدانند که چه ظرفیت های گردشگری هنری در ایران داریم. پیشرفت تکنولوژیک و دسترسی به اطلاعات دائما افسوس ما را بیشتر می کند که ما چگونه می توانستیم از این ظرفیت های استفاده کنیم اما هیچ گامی برای استفاده و بهینه کردن فضایمان استفاده نکردیم.

تجربیات جهانی در زمینه گردشگری هنری بسیار است. ما در کشور ایران چگونه می توانیم از این تجربیات استفاده کنیم؟

براساس مقاله در ایران گردشگری هنری مفهومی بسیار تازه است باید بدانید که بحث گردشگری با علائق ویژه و گردشگری هنری مورد توجه دنیاست و به شدت روی آن برنامه ریزی می شود. خیلی از کشورها با برگزاری تور ویژه های مختص این فضاها به جذب مخاطب مشغول هستند. کشورهایی مثل آمریکا و کشورهای اروپایی روی بحث گردشگری هنری بسیار متمرکز هستند و با برنامه ریزی خاصی پیش می روند. همچنین در دهه اخیر در جنوب غرب آسیا که محدوده ی ایران و کشورهای اطراف ایران است، امارات با برگزاری فستوال های هنری مختلف در حوزه موسیقی و تجسمی، سرمایه گذاری مشخص روی بحث گردشگری هنری و فراهم آوردن زیرساخت های آن در بحث گردشگری هنری بطور جدی فعال شده است.

براساس مقاله در ایران گردشگری هنری مفهومی بسیار تازه است باید بدانید که در حوزه گردشگری هنری در دنیا یکی از زمینه های شکلی وجود «هتل آرت» هاست. در یک پیاده روی در استانبول ترکیه با هتل ارت هایی مواجه شدم که در راستای خدمات دهی برای گردشگران هنری یا حتی علاقمندان به آثار هنری هستند. از بدو ورود به این هتل ها انگار وارد موزه ی هنرهای تجسمی می شوید، پر از مجسمه و نقاشی. حتی در کانسپت معماری این هتل ها با یک فضای هنری مواجه می شوید و در چیدمان اتاق ها هم ذوق هنری وجود دارد. یا پرفورمنس هایی که در لابی هتل طراحی می شود همه در کنار هم شرایطی را ایجاد کرده که این ظرفیت های بالقوه تبدیل به ظرفیت های بالفعل شده است.

من این شانس را داشته ام که در جشنواره های مختلف جهانی شرکت کنم. یکی از معتبرترین های آن جشنواره اونیون فرانسه است. این شهر با روستاها و اطراف و اکنافش حدود 90 هزار نفر جمعیت دارد. جمعیت متمرکز خود شهر 50 هزار نفر است. در زمان برگزاری فستوال 20 و چند روزه اونیون بالغ با 1880 گروه نمایش در آنجا گرد هم می آیند و جمعیت شهر به 500 هزار نفر توریست می رسد. 28 روز فستوال برگزار می کنند و بقیه 11 ماه سال در آنجا هیچ رفت و آمدی نیست. جالب این است که این شهر یک خیابان اصلی دارد و معتبرترین برندهای تجاری دنیا در آنجا شعبه دارند. فستیوال هایی از این دست کم نیست.

حراج آثار هنری که در دنیا برگزار می شود هم به اعتبار هنر یک کشور می افزاید. دبی در منطقه ما نماینده کریستی و ساتبی است. امارات و عمان و قطر حتی عربستان تلاش هایی را در این زمینه انجام داده اند. جالب است که در کشوری مثل عربستان که فضای فرهنگی و هنری بسیار بسته ای دارد در اصلاحات جدیدش تمام موزیسین های بزرگ دنیا را دعوت کردند تا در جده اجرا کنند.

چه موانعی پیش روی توسعه گردشگری هنرهای معاصر در ایران قرار دارند؟

ما در ایران در هیچ زمینه ای از گردشگری برنامه ریزی نکرده ایم. ما حتی روی داشته های طبیعی و تمدنی هم نتوانسته ایم طراحی برنامه کنیم، چه رسد به گردشگری هنر. یکی از دلایل، عدم شناخت مدیران دولتی نسبت به این حوزه است و گستردگی برنامه های مدون روی کاغذ نمیگذارد که نوبت به این حوزه برسد. ضمن آنکه برای برنامه ریزی در حوزه گردشگری هنر به یک مدیریت تخصصی نیاز است که در کشور ما وجود ندارد.

گردشگری ما رها شده است. یک مشکل دیگر ما این است که به روز نیستیم. یعنی در حوزه سیاست گذاری در حوزه فرهنگی و هنر با یک فاصله بسیار زیادی نسبت به فضا و اتمسفر جهانی قرار داریم اگرچه هنرمندان معاصر بسیار بزرگی داریم که در دنیا شناخته شده هستند. اینها باعث شده اند که از نظر دانش و آگاهی در زمینه گردشگری هنری با مشکلاتی روبرو باشیم. یک مساله قابل توجه دیگر این است که ما زیرساخت نداریم. فرض کنید ما برنامه ریزی کنیم که سالیانه 200 هزار نفر گردشگر هنری وارد ایران کنیم. اما هتل نداریم که در آن جا بگیرند.

به دلیل توسعه پایداری که گردشگری می تواند ایجاد کند در برنامه ریزی های کلان کشوری به آن پرداخته شده است. در افق دید برنامه ششم توسعه ایران، بنابر این بوده که در پایان سال 1404 ایران تعداد 20 میلیون گردشگر، همطراز با کشور ترکیه داشته باشد. در حالی که بالاترین رقم حضور گردشگر در ایران در 42 سال پس از انقلاب، زمانی بود که برجام امضا شدکه به رقمی در حدود 5 میلیون نفر در سال رسیدیم. 15 میلیون نفر کم داریم در حالی که الان زمانی است که باید ما حصل برنامه ششم برداشت شود.

از طرفی متاسفانه در حوزه دیپلماسی در خارج از ایران برخوردهای بدی با گردشگران ایرانی می شود. این مساله ایران هراسی که کشورهای خارجی نسبت به ایران دارند و از طریق مطبوعات و رسانه هایشان در شهروندانشان ایجاد می کنند خود از دلایلی است که ما در حوزه گردشگری دچار تلاطم و بحران ها شدیدی بوده ایم چه رسد به اینکه به مقوله گردشگری هنری هم توجه کنیم.

در توسعه گردشگری هنری، دولت و نهادهای رسمی به عنوان یکی از ذینفعان این توسعه چه نقشی به عهده دارند؟

ما در دیپلماسی فرهنگی هیچ رویکرد و برنامه ریزی برای تبادل در حوزه فرهنگ و هنر نداریم. در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی هم که زیر نظر وزارت ارشاد است و وظیفه اش برنامه ریزی برای رایزن های فرهنگی در سفارتخانه هاست نگاه هنری وجود ندارد و افراد صرفا در مقوله های فرهنگی متمرکز هستند. ما در حوزه دیپلماسی فقط بر دیپلماسی سیاسی متمرکز هستیم. هیچوقت نگاه مثبتی در حوزه فرهنگی و هنری بین الملل و حضورمان در این عرصه وجود نداشته است. همه این خلاهای مشهود است.

تز دکترای من در رشته جغرافیای سیاسی، «تبیین ژئوپولیتیک هنر» بوده است. کار پژوهشی بسیار جدیدی است که منابع چندانی چه به فارسی. چه غیر فارسی، ندارد. به دقت روی این موضوع کار کرده ام. نتیجه آنکه متاسفانه در حوزه قدرت سیاست و جغرافیا به مبحثی به نام «تاثیر و قدرت هنر» به هیچ عنوان توجهی نشده و با این مفهوم بطور کامل بیگانگی داریم. به رغم بسترهای فرهنگی تمدنی و هنری که داریم اما متاسفانه هیچ نگاه و برنامه ریزی برای تبدیل اینها به یک منبع قدرت انجام نداده ایم.

در حالی که می توانیم از ابزار فرهنگ و هنر چه به لحاظ دیپلماسی سیاسی چه به لحاظ دیپلماسی اقتصادی و چه به لحاظ دیپلماسی فرهنگی به عنوان یک ابزار قدرتمند استفاده کنیم، اما تاکنون چنین نکرده ایم. چرا که مدیران فرهنگی و هنری ما مدیران سیاسی هستند و آگاهی و شناخت کافی از مساله فرهنگی و هنر ندارند. حوزه فرهنگی و هنر مدیر سیاسی نمی خواهد چراکه او نمی تواند با منش سیاسی مدیریت یک فضای هنری را در دست بگیرد.

به دلیل عدم شناخت نمی تواند در حوزه گفتمان احساسی و فارغ از مسائل تنش زا و سیاسی موفق باشد. ضرورتا افرادی باید در راس امور برنامه ریزی های فرهنگی و هنری قرار بگیرند که حداقل شناخت از آن فضا و قرابت با آن فضا را داشته باشند. ما حتی اگر مدیر سیاسی هم برای یکی از این حوزه ها انتخاب می کنیم آن فرد حاضر نیست از متخصصین هنری مشاوره بگیرد. ماهیت گردشگری دموکراتیزه کردن است. اینکه خلاها و تبعیض ها را از بین ببریم و در کنار خود توسعه پایدار ایجاد کنیم. ما اگر تغییراتی در زمینه سیاست هایمان ایجاد نکنیم، نمی توانیم در گردشگری خارجی توفیقی پیدا کنیم.

شما یک کمیته گردشگری هنری در وزارت میراث فرهنگی تشکیل داده اید. رویکرد و برنامه های شما برای این کمیته چیست؟

چند سال پیش طی جلسه ای که با معاونت گردشگری وزارت میراث داشتیم مطرح کردیم که بحث گردشگری هنری هم می تواند مثل کمیته اکوتوریسم و کمیته گردشگری زیارتی کمیته خاص خود را داشته باشد. طرح تشکیل کمیته گردشگری هنری را با برنامه مشخصی ارائه دادیم. هدفمان این است که بتوانیم در جلساتی که بعدها با آژانس های توریستی و حوزه های مرتبط با هنر می توانیم داشته باشیم این کمیته گردشگری هنری را فعال کنیم.

جشنواره بین المللی تئاتر خیابانی مریوان یکی از فستیوال هایی است که در نوع و شیوه های اجرایی به جشنواره معتبری در منطقه و آسیا و حتی فراتر از آن تبدیل شده است. قرارمان این بود که کمیته گردشگری هنری را در آنجا پایلوت کنیم. اما متاسفانه کرونا این اجازه را به ما نداد. دقیقا زمانی بود که صحبت ها و جلسه ها راتشکیل دادیم و قرار بود در آبان و آذر 1398 شکل اجرایی به خود بگیرد که متاسفانه با همه گیری کرونا برای مدتی مسکوت ماند. اما حالا این کمیته منفعل نیست و شرایط راه اندازی مجدد آن در حال فراهم آمدن است.