بررسی وضعیت مرمت بناهای تاریخی در ایران

ایسنا/ این خبر پیرامون بررسی وضعیت مرمت بناهای تاریخی در ایران برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

داوود اسدالله وش ، کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی با ارائه دلایلی، عملکرد مرمت در ایران را مثبت ارزیابی و به برخی از ضعف های این حوزه اشاره کرد.

او پیرامون بررسی وضعیت مرمت بناهای تاریخی در ایران گفت: اگر بخواهم در یک جمله وضعیت حفاظت و مرمت را توصیف کنم باید بگویم، اوضاع مرمت در ایران بد نیست. این قضیه را میتوان هم از نظر کمی و هم کیفی بررسی کرد. از لحاظ کیفی خیلی خوب هستیم اما به لحاظ کمی خیر. تعداد بناهای تاریخی در ایران بسیار زیاد است و در مقابل این تعداد، بناهایی که مرمت می شوند کمترند. در عین حال وضعیت کیفی مرمت بناهای تاریخی در ایران در مقایسه با وضعیت مرمت در سایر کشورها در جایگاه خوبی قرار دارد و مرمت در ایران در سطح بین المللی انجام می شود و نسبت به بسیاری از کشورهایی که دارای آثار تاریخی شناخته شده ای هستند، وضعیت بسیار بهتر است.

ما در مرمت خیلی بهتر از گذشته هستیم؛ زمانی که دانشجوی رشته مرمت بودم و می خواستم درباره رشته تحصیلی ام به کسی توضیح دهم، گوش هایش زنگ می زد، تا مدتها به خانه های تاریخی کلنگی می گفتند. همین که الان در جامعه ما به قضیه بافت تاریخی شیراز عکس العمل نشان داده می شود، یعنی آگاهی، اقبال و رویکرد جامعه درباره بناهای تاریخی تغییر کرده و ارزش آنها را درک کرده اند.

اسداله وش پیرامون بررسی وضعیت مرمت بناهای تاریخی در ایران اظهار کرد: استادکاران ماهر قبل از انقلاب و چند سال بعد از انقلاب استخدام اداره کل باستان شناسی و سازمان میراث فرهنگی بودند، اما از سی سال پیش جوانهایی که درس این رشته را نخوانده بودند کنار استادکاران ماهر وارد این حوزه شدند تا با استفاده از تجربیات آنها مهارت کسب کنند. خیلی از این جوانها استخدامی سازمان های دولتی نیستند و تیم های مرمتی از توان و تجربه آنها استفاده می کنند. بنابراین من فکر نمی کنم که استادکاران کنار گذاشته شده باشند. در عین حال متاسفانه برخی از همکاران هستند که خود را بی نیاز از تجربه استادکاران می دانند و آنها را کنار میگذارند.

او افزود: بنابراین وضعیت مرمت در ایران نامطلوب نیست، اما دلایلی هم وجود دارد که نشان دهنده ضعف هایی در این حوزه است؛ مرمت یک اتفاق فیزیکی عمله و بنایی نیست، بلکه یک فرآیند علمی است و از لحظه ای که با بنای تاریخی مواجه می شویم و به مطالعه و بررسی آن می پردازیم، آغاز می شود و سالهای سال می تواند ادامه داشته باشد. در بناهایی که خیلی ارزشمندند، مرمت و حفاظت به صورت یک فرآیند دائم روی آنها انجام می شود و بناهایی که در حال بهره برداری هستند ممکن است به صورت مقطعی مرمت شوند.

بطور کلی هر مصالح دست ساز بشر که عملیات فرآوری روی انجام شود، بلافاصله بعد از ساخت و جای گذاری روی بنای تاریخی، فرآیند فرسایشی آن آغاز می شود. پس هر بنای تاریخی بر همین قاعده در حال فرسایش است. هر اثر تاریخی به حفاظت و مرمت نیاز دارد که در دوره های کوتاه مدت یا بلند مدت انجام شود و فرآیند فرسایش آن کنترل و به عمر آن اثر افزوده شود.

این کارشناس پیرامون بررسی وضعیت مرمت بناهای تاریخی در ایران اظهار کرد: برخی از بناهای تاریخی در شهرستان ها پس از مرمت، هویت و اصالت تاریخی خود را از دست داده اند. معمولا هم بیشتر معمارها بدون در نظر گرفتن اصول حفاظت و مرمت حتی قوانین میراثی و ملی، با دخل و تصرف های زیادی که در بنا انجام می دهند باعث این اتفاق می شوند. بنای تاریخی مانند یک متن تاریخی است، هر کلمه و جمله ای از آن که به سلیقه ما تغییر کند آن متن سندیت و هویت خود را از دست می دهد. هر تغییری باید با هدف حفاظت آن یا مقدمه ای برای حفاظت آن باشد، نه برای زیباتر کردن آن. بر این اساس مرمتگر حق قضاوت در اثر تاریخی را ندارد.

او ادامه داد: در مرمت، اصلی به نام برگشت پذیری داریم، البته در مواردی این اصل رعایت نمی شود یا امکان رعایت آن وجود ندارد. اما کارشناسان مرمت باید در تلاش باشند حتی الامکان این اصل را رعایت کنند. این اصل پیش بینی کرده که ممکن است در مرمت بنای تاریخی اشتباهی رخ دهد و با رعایت این اصل، آن اشتباه قابل اصلاح می شود. اگر فاجعه ای در مرمت بنای تاریخی رخ دهد مانند استفاده از سازه بتنی در یک بنای 700 ساله که ساختار سازه ای آن را دچار آسیبی بالقوه می کند، در صورت دقت به این اصل دیگر آن اتفاق نمی افتد یا در صورت وقوع، قابل اصلاح خواهد بود که البته کاری سخت و آسیب زننده است.

اسداله وش همچنین گفت: معماری و داشته های فرهنگی، کالبدی، مصالح و تکنیک ها، سابقه تاریخی و خاطره جمعی هویتِ یک اثر تاریخی را شکل می دهند. اگر ما کاری کنیم که به هر یک از این ارکان خدشه وارد شود، هویت بنا را مخدوش کرده ایم. پس هویت بنای تاریخی مجموعه ای از عناصر مختلف است که در مطالعه بنا و اثر تاریخی آنها را خواهیم شناخت و باید در حفاظت حداکثری آنها تلاش کنیم.

او در عین حال اضافه کرد: برخی از بناها طوری مرمت می شوند که حس تاریخی بنا از آنها گرفته می شود. شاید این مرمت به لحاظ فنی اشتباه نباشد، اما آن حال و هوای بنای تاریخی و خاطره ذهنی از آن دیگر حس نمی شود. در هر دوره تاریخی ممکن است الحاقاتی در بنای تاریخی انجام شود، برای مثال در مسجد سپهسالار تهران که متعلق به دوره قاجار است در دوره پهلوی الحاقاتی صورت گرفت.

در مرمت این بنای تاریخی بر اساس مبانی نظری آن ممکن است به این نتیجه برسیم که باید بنا را به حالت اولیه دوره تاریخی اش برگردانیم، اما از طرفی نمیتوان از الحاقات دوره پهلوی آن گذشت؛ چرا که هم واجد ارزش هستند و هم بخشی از هویت بنا شده اند. پس از مدتی تمام این اقدامات غیر اصولی، هویت فرهنگی، تاریخی، زیبایی شناسی و میراث ناملموسی که در بناها و بافت های تاریخی وجود دارد را از بین می برد. در حفاظت و مرمت کارهایی که نمی کنیم بسیار مهمتر از کارهایی است که انجام می دهیم.

این کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی یکی دیگر از ضعف های حوزه مرمت ابنیه تاریخی را رویکرد برخی مالکان آثار تاریخی دانست و بیان کرد: رویکرد غیرفرهنگی در بعضی مواقع به ضرر بنای تاریخی است. با این حال بناهای تاریخی را داریم که رویکرد مالکان آنها حین مرمت موجب قربانی شدن اصالت بنا شده است، برای مثال تصمیمات سازمان اوقاف برای بناهای مذهبی و امامزاده ها در بسیاری از موارد غیرقابل بخشش است. خیلی از امامزاده ها و مقابر در پی این تصمیمات بگونه ای تغییر کرده اند که با هیچ قسم و استدلالی نمی شود تاریخی بودن آنها را ثابت کرد.

او اضافه کرد: عکسی از بقعه شاه شهیدان در رودبار گیلان در دو دهه گذشته دیدم، در این عکس معماری اقلیمی زیبا و مقبره ای متناسب با آن اقلیم و فرهنگ دیده میشد، اما امروز با این بنای تاریخی و معماری آن چه کرده اند؟ سازمان اوقاف نسخه ای واحد برای همه مقابر و امامزاده ها دارد، همگی باید گلدسته، صحن، شبستان داشته باشند. درحالیکه آداب زیارتی بناهای مذهبی متأثر از معماری تاریخی و اقلیم منطقه آن بنا است. وقتی کالبد یک بنای زیارتی را تغییر می دهیم، تمامی آداب و آیین های مرتبط با آن را نیز نابود کرده ایم.

مثال دیگر فاجعه ای است که بنیاد مسکن در روستاهای تاریخی کشور انجام می دهد، بازهم یک نسخه واحد برای همه روستاهای تاریخی می دهد. درحالیکه روستایی که در شمال کشور قرار دارد اقلیم، فرهنگ و سنت های معماری متفاوتی با یک روستا در سیستان و بلوچستان دارد. البته این اواخر این موضوع کمی بهتر شده است و سعی می شود مطالعات معماری در این روستاها انجام شود.

تغییر کاربری بناهای تاریخی نابود می کند یا جلوی نابودی را میگیرد؟

او تعریف کاربری جدید و احیای بناهای تاریخی را یکی از اقدامات مثبت حوزه مرمت برشمرد و به ضعف های این رویکرد اشاره کرد و در این باره توضیح داد: یکی از رویکردها برای حفظ آثار تاریخی تعریف یا تغییر کاربری بناهای تاریخی است، در واقع با این اقدام این ابنیه احیا می شوند، اما باید توجه داشت به هر بنایی نمیتوان هر کاربری ایی را داد و این اقدام به نوع مرمت و بنای تاریخی مربوط است. در مرمت چند سطح داریم؛ «مرمت استحفاظی»، در این سطح از مرمت، بنا را با اقدامات مداوم، پایش های فنی و دستگاهی در همان کالبد موجود حفظ می کنیم، مانند فرآیند حفاظتی مجموعه تخت جمشید.

سطح دیگر «مرمت استحکامی» است، در این شیوه با اقداماتی که ممکن است همراه با دخالت هایی اصولی باشد از اثر تاریخی حفاظت می کنیم و ارزش ها و معانی آن را خوانا و معرفی می کنیم، برای مثال بنایی مانند عالی قاپو را مرمت می کنیم که به حیات خودش ادامه دهد، ولی کاربری جدیدی به آن نمی دهیم. سطح سوم، «مرمت جامع» است، در این نوع مرمت، بنای آسیب دیده را احیا می کنیم و با دادن یک عملکرد و کاربری جدید باعث بقای آن می شویم، مانند مرمت هایی که روی بسیاری از خانه های تاریخی انجام می شود. در این عمل هم حق نداریم بیش از حد در بنای تاریخی مداخله کنیم و باید تمام اصول دو سطح دیگر را هم رعایت کنیم. اگر در مرمت جامع گروه فنی، مشاور، طراح و ناظر به خوبی نقش خود را ایفا کنند، مشکلات و آسیب ها در مرمت به حداقل خواهد رسید.

این کارشناس مرمت همچنین با اعتقاد بر اینکه تغییر کاربری و احیای درست بناهای تاریخی می تواند از نابودی آنها جلوگیری کند، گفت: مالک بسیاری از خانه های تاریخی ثبت ملی شده با شکایت، ملک خود را از ثبت ملی خارج می کنند تا به راحتی آپارتمانی جایگزین آن بنای تاریخی کنند. در همه دنیا هم این درگیری وجود دارد، اما توجه کنید زمانیکه صاحب یک اثر تاریخی هستید فقط صاحب کالبد آن هستید نه معنا و فرهنگی که پشت آن است، پس حق دخل و تصرف غیراصولی را که معانی و ارزش های آن اثر را مخدوش کند، ندارید.

در دنیا برای حفظ آثار تاریخی راه کارهای متفاوتی تجربه شده است مثلا در اسپانیا و برخی از کشورهایی که بافت تاریخی شهر حائز اهمیت است، نمای ساختمان ها را حفظ کردند و کالبد ساختمان را تخریب و نوسازی کرده اند. در بعضی از خانه های اروپایی نما از داخل ساختمان مهمتر و ارزشمندتر است، درحالیکه در معماری ایرانی داخل بنای تاریخی هم حائز اهمیت است. بنابراین در بسیاری از بناهای تاریخی ایران چنین راهکاری مناسب نیست. ما برای حفاظت از یک بنای تاریخی آن را احیا می کنیم تا با دادن یک کاربری جدید حیات آن را تضمین کنیم، اما باید توجه داشته باشیم چه چیزی را فدای چه چیزی می کنیم. اگر فرآیند مرمتی درست طی شود، یعنی مطالعه تاریخی، فرهنگی، معماری، آسیب شناسی و طراحی مرمت درست و کامل انجام شده باشد، تغییر کاربری برای بنا مفید هم خواهد بود.

ضعف صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی

اسداله وش در ادامه به پروژه های مرمتی صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی اشاره کرد و نداشتن نیروی کافی متخصص برای نظارت بر پروژه های مرمتی را ضعف این صندوق دانست و اظهار کرد: صندوق احیا با طرح «پردیسان» شکل گرفت. این طرح نمونه های خارجی هم داشته و در کشورهای دیگر اجرا شده و در برخی کشور ها هم موفق عمل کرده است. در ایران هم تا حدود زیادی با موفقیت پیش رفت اما با گذشت زمان و ازدیاد واگذاری ابنیه تاریخی به صندوق احیا برای مرمت و بهره برداری، کارشناسان این صندوق توان و زمان پایش و نظارت بر این پروژه های مرمتی را نداشتند. در واقع ضعف صندوق احیا در مواردی پیش می آید که فرآیند نظارتی این صندوق بر عملیات مرمتی کمتر می شود. همچنین تغییر دولت ها باعث شده این صندوق رویه ثابتی در واگذاری ها و مرمت ها نداشته باشد.

او افزود: هر پروژه ای یک مجری، طراح، ناظر و بهره بردار دارد که ممکن است طراح و ناظر یک نفر باشند. باید قبول کنیم هر مجری علاوه بر وظیفه خود دنبال سود مادی است و اگر چنین چیزی نبود بنگاه اقتصادی خود را برای مرمت بناهای تاریخی ایجاد نمیکرد. نفع مالی، یعنی سرعت عمل داشتن، شاید استفاده از مصالح ارزان تر و چشم پوشی از مواردی که بچشم نمی آید. در این میان ناظر پروژه می تواند با راهنمایی های درست از چنین رخدادهایی جلوگیری کند. اگر هر کدام از ارکان پروژه مرمتی کار خود را درست و در زمان درست انجام ندهد، فرآیند مرمت نتیجه خوبی نخواهد داشت.

این کارشناس مرمت درباره ورود بخشی خصوصی به حوزه مرمت نیز گفت: به نظرم در هر رشته ای چه حوزه مرمت بناهای تاریخی و چه دیگر حوزه ها، بخش خصوصی هم عملکرد مثبت داشته است و هم منفی. آنچه در این زمینه حائز اهمیت است نظارت بر عملکرد این بخش است. هر بخش خصوصی دنبال نیازها و منافع خودش است، حضورش در حوزه مرمت بناهای تاریخی بسیار خوب است و باید از آن استقبال شود، اما باید فرآیند مرمتی این بخش تحت نظارت متولیان این حوزه باشد، نه این که بخش خصوصی هر کاری که دوست دارد در این حوزه انجام دهد، به بهانه اینکه سرمایه گذار است. در عین حال باید سرمایه گذارانی به این حوزه وارد شوند که حس، روحیه و انگیزه فرهنگی لازم را داشته باشند و باید به آنها کمک کنیم ارزش های این را حوزه را بهتر بشناسند.