کتاب و کتابخوانی به کمک دستگاه تنفس مصنوعی زنده است

ایسنا/ براساس نوشته معاون فنی سابق کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتاب و کتابخوانی به کمک دستگاه تنفس مصنوعی زنده است.

محمد دهدشتی اخوان، کارشناس حوزه نشر و کتاب و معاون فنی سابق کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران (بازنشسته) در یادداشت خود با عنوان گزارش کوتاهی از سی و سومین نمایشگاه بین المللی کتاب: تهران: 21_ 31 اردیبهشت 1401» نوشت:

این گزارش بر دو رکن استوار است:

پشتوانه چند دهه حضور مستمر در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، انتخاب کتاب برای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، همکاری با ناشرین، آموخته های بسیار از بزرگان رشته کتابداری، آشنایی با نقطه نظر دانشجویان، استادان و خوانندگان کتاب های منتشر شده، پیگیری حوزه های مختلف کتاب مانند ترجمه، تیراژ، قیمت، ممیزی و غیره.

6 روز حضور (حدود 40 ساعت مفید) در این دوره از نمایشگاه همراه با دوستان و همکاران دکترا و کارشناسان ارشد رشته علم اطلاعات و دانش شناسی جهت تهیه کتاب برای کتابخانه مرکزی، آشنایی با کم و کیف تحولات گوناگون صنعت نشر کتاب در دوران پساکرونا و آشنایی با کتاب های خوب و جدید.

حوزه بررسی در این گزارش شامل مکان جغرافیایی و محدوده داخلی نمایشگاه، فضای فرهنگی، ناشران عمومی (شبستان)، ناشران خارجی و تا حدودی ناشران دانشگاهی است. با این توضیح که تقریبا تمام ناشران عمومی مستقر در شبستان با صرف زمان و دقت کافی مورد بررسی کم یا زیاد قرار گرفتند.

چند نکته مهم درباره نمایشگاه کتاب

این رویداد از ابتدا ماهیت یک نمایشگاه بین المللی کتاب در حد استانداردهای جهانی نداشته، عملا در قالب یک فروشگاه کتاب ایفای وظیفه کرده و دارای اشکالات فراوانی است. با این همه باید به عنوان تنها فرصت پرداختن به حوزه های گوناگون چاپ و نشر کتاب در ایران پاس داشته شود.

نمایشگاه کتاب از ابتدا استراتژی مشخصی درباره چگونگی اداره، مدیریت و تقسیم دقیق وظایف بین وزارت ارشاد و اتحادیه ناشرین نداشته و به همین دلیل تاکنون بارها آزمون و خطاهایی را از سر گذرانده که هیچ یک از آنها منجر به راه حلی درست و اصولی برای اداره نمایشگاه نشده است.

نفوذ سازمان ها، ارگان ها، ناشران دولتی و ناشران بزرگ خصوصی همیشه بر جنبه های مختلف نمایشگاه کتاب تاثیر منفی داشته است.

ساختار و فضای داخلی مصلی بزرگ تهران به هیچ وجه مناسب برگزاری نمایشگاه کتاب نیست، اما موقعیت جغرافیایی و دسترسی آسان برای ناشران و بازدیدکنندگان بسیار مطلوب است. به همین دلائل از بسیاری جهات در قیاس با شهر آفتاب بهتر است و انتقال احتمالی آن به شهر آفتاب مخالفت ها و پیامدهای منفی بسیاری خواهد داشت.

کلیاتی درباره نمایشگاه کتاب

این نمایشگاه بعد از دو دوره تعطیلی فیزیکی به دلیل کرونا برای اولین بار در دو بخش حضوری و مجازی از 21 تا 31 اردیبهشت 1401 تشکیل شد. نمایشگاه حضوری یک روز به دلیل آلودگی هوا برگزار نشد و در مقابل نمایشگاه مجازی تا 2 روز بعد تمدید شد.

تعداد بازدیدکنندگان از نمایشگاه امسال به دلیل ادامه پاندمی کرونا، امکان خرید از بخش مجازی، کاهش قدرت خرید مردم، گرمای هوا و... کمتر از سالهای قبل بود.

امکانات بهداشتی، سیستم فروش اغذیه و نوشیدنی ها، و....نسبت به دوره های قبل بهتر شده بود.

ناشران

بسیاری از ناشران بخش خصوصی بویژه ناشران کوچک و شهرستانی به دلیل اجتناب از هزینه های بالا ترجیح داده بودند تنها در بخش مجازی نمایشگاه شرکت کنند. برخی از آنها نیز از شرکت در هر دو بخش امتناع کرده بودند. اما ناشرین دولتی حضوری فعال داشتند.

امسال برای اولین بار همه ناشران بخش حضوری در شبستان، رواق ها و دیگر قسمت های مصلی مستقر بودند و از چادرها خبری نبود.

به دلیل حضور نداشتن همه ناشران مساحت غرفه ها بیشتر از دوره های قبل بود، راهروها وسیع تر بودند و بازدید از کتاب ها با سهولت انجام میگرفت.

تعداد ناشرین دولتی در نمایشگاه امسال هم به دلیل گسترش زیاد این قبیل ناشران در سالهای اخیر و هم به دلیل حضور نداشتن بسیاری از ناشران خصوصی کاملا چشمگیر بود.

برخی از ناشران هم نسبت به سختگیری وزارت ارشاد در ممیزی و ندادن مجوز به موقع کتاب ها ناراضی بودند.

براساس آمارهای رسمی، میزان فروش نمایشگاه کتاب امسال در قیاس با سی و دومین نمایشگاه (سال 98) از نظر قیمت (200 در برابر 123 میلیارد تومان) افزایش داشت؛ ولی از نظر تعداد نسخه های فروش رفته در حدود 27٪ کاهش یافته بود. زیرا براساس برآوردهای خانه کتاب قیمت متوسط کتاب در این فاصله 3 ساله 122٪ افزایش یافته است.

با در نظر گرفتن شرایط فرهنگی و اقتصادی ایران، از چند ناشر بزرگ خصوصی و ناشران دولتی که بگذریم، بیش از 90٪ ناشران برای ادامه حیات خود با مشکلات زیادی روبرو هستند که آینده این صنعت مهم و بنیادین فرهنگ کشور را تهدید می کند.

کتاب های فارسی

متاسفانه اکثر قریب به اتفاق کتاب های علمی پژوهشی در رشته های علوم اجتماعی و انسانی، ادبیات داستانی و غیرداستانی، فلسفه و غیره در نمایشگاه سی و سومین کتاب هم مانند گذشته ترجمه از زبانهای دیگر بود. نکته بسیار مهمی که نشانگر ضعف بنیادین و ساختاری این رشته ها در نظام آموزشی و پژوهشی ایران، عقب افتادن از تحقیقات روز دنیا و نیاز وافر به ترجمه کتاب هایی هست که آخرین پژوهش ها را ارائه می کنند.

قیمت کتاب های چاپ اول (سیاه و سفید با کاغذ معمولی و جلد شومیز) با قطع رقعی به طور متوسط در حدود صفحه ای 350 تومان (یک نسخه کتاب 200 صفحه ای 70 هزار تومان) و با قطع وزیری در حدود 450 تومان بود.

این قیمت ها هر چند در قیاس با تورم سالهای اخیر کمتر از حد انتظار بوده و بیشتر ناشران سعی کرده بودند تا حد امکان قیمت ها را بالا نبرند؛ با این همه نسبت به سطح درآمد متوسط اقشار کتابخوان بالاست و خیلی ها را از دسترسی به کتاب های مورد نیاز محروم می کند.

بیشتر کتاب های چاپ اول دیجیتالی و برخی از آنها با کیفیتی نازل در حد کپی معمولی بودند.

تیراژ کتاب ها نیز به نحو وحشتناکی پایین بود. تا جایی که کتاب های علمی پژوهشی اکثرن در حدود 100، 200 و حداکثر 500 نسخه تیراژ داشتند. برای مثال کتاب های انتشارات دانشگاه تهران بر مبنای حدود 200 نسخه بود. همین تیراژ اندک یکی از دلائل مهم افزایش قیمت است.

با این همه کتاب های عامه پسند وضعیت بهتری داشته و با وصف محتوا، صحافی و چاپ ضعیف با قیمت بالایی فروش می رفتند.

سایت مجازی نمایشگاه از نظر طراحی، معرفی کتاب ها و امکان خرید از آن مناسب و کارآمد بود. چند صفحه اول کتاب ها برای خریداران قابل رویت بود تا بتوانند اطلاعات خوبی از کتاب مورد نظر پیدا کنند. اما عدم درج کتاب های جدید ناشران از ضعف های قابل توجه آن بود.

به گفته ناشران تخفیف بخش مجازی توسط وزارت ارشاد 10٪ تعریف شده بود. درحالیکه برخی از آنها مایل به ارائه تخفیف بیشتری بودند.

برخی از ناشران هم ترجیح داده بودند به دلائل مختلف قید تجدید چاپ بعضی از کتاب های قبلی خود را زده و تجدید چاپ را تنها محدود به آثاری کنند که اطمینان نسبی به فروش آنها داشتند.

نکته بسیار مثبت و چشمگیر نوعی رنسانس و نوسازی توسط تعداد زیادی از ناشرین در هر 3 جنبه فیزیکی، ساختاری و محتوایی کتاب در فرصت کم کاری دوران کرونا بود. این تغییر هم درباره برخی ناشران جدید مانند حکمت کلمه و شورآفرین و هم برخی از ناشرین قدیمی مانند نگاه، جمهوری یا ژرف محسوس بود. آنها سعی کرده بودند تا با انتخاب موضوعات و عناوین جدید و جذاب، ترجمه های دقیق، نمونه خوانی و ویرایش صحیح، قطع های مناسب، مجموعه سازی، چاپ و صحافی خوب کتاب هایی با محتوای عالی و ظاهر شکیل ارائه کرده و اعتماد خوانندگان سطوح بالاتر و متخصص را به خود جلب کنند.

کتاب های لاتین

این بخش از نمایشگاه هم از نظر عرضه آثار جدید و هم تنوع موضوعی بسیار ضعیف بود. هیچ ناشر کتاب لاتین بطور مستقیم در نمایشگاه شرکت نداشت و در حدود 15 پخش کننده مانند آوند دانش و دانش ارزین کتاب هایی از سالهای گذشته و معدودی کتاب جدید عرضه کرده بودند.

قیمت کتاب های لاتین 30 هزار تومان در برابر هر پوند محاسبه می شد که برای یک کتاب حدود 200 صفحه ای چاپ 2020 یا 2021 در حدود 2 میلیون تومان بود.

با این همه ناشران کتاب لاتین تلاش می کردند با حداکثر تخفیف امکان خرید را برای دوستداران کتاب فراهم کنند. کما اینکه با همکاری این دوستان توانستیم کتاب های خوب و جدیدی با قیمت مناسب برای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران تهیه کنیم.

نتیجه گیری

واقعیت تاسف بار این است که چرخه کتاب در همه مراحل تولید محتوا (پژوهش علمی، نگارش و تدوین ساختاری)، آماده سازی (حروف چینی، صفحه آرایی، نمونه خوانی، ویراستاری، طرح روی جلد،..)، چاپ (ناظر چاپ، استفاده از مواد خوب در چاپ، صحافی،...)، قیمت گذاری، تیراژ، پخش، معرفی، نقد و غیره دچار ضعف های فراوانی است که نباید همه آنها را متوجه ناشرین زحمتکش کرد، زیرا امکان بهبود این وضعیت بجز با همکاری، همراهی و درک متقابل همه بخش های مرتبط مانند مراکز پژوهشی تخصصی، دانشگاه ها، نویسندگان، مترجمان، استادان و دانشجویان رشته علم اطلاعات و دانش شناسی (کتابداری)، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، ویراستاران، ناشران، چاپخانه داران، شرکت های پخش کتاب، کتابفروشی ها، رسانه های تخصصی و عمومی، کتابخانه های دانشگاهی و غیردانشگاهی، خانواده ها، دولت، خوانندگان کتاب و غیره میسر نخواهد شد.

در حال حاضر در ایران کتاب و کتابخوانی به کمک دستگاه تنفس مصنوعی زنده است، بیایید به کمک هم آن را به زندگی طبیعی، سالم و با نشاط برگردانیم و طرحی نو در اندازیم.