سودجویان و فرصت طلبان به حوزه مرمت بناهای تاریخی رخنه کرده اند

ایسنا/ براساس آخرین اخبار بدست آمده، سودجویان و فرصت طلبان به حوزه مرمت بناهای تاریخی رخنه کرده اند.

مجدالدین رحیمی، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی در ارزیابی وضعیت مرمت بناها و آثار تاریخی در ایران، سیستم ضعیف آموزش تخصصی، کمبود مدیران متخصص و باتجربه، وجود نگاه تخصصی در بودجه مرمت و تخصیص ندادن درست بودجه در مرمت بناهای تاریخی را از جمله مهمترین عوامل ناکامی مرمت بناهای تاریخی ایران دانست و اظهار کرد: متأسفانه یکی از مشکلات بزرگ در حوزه مرمت، آموزش آن است. چندین سال پیش نظام آموزشی در حوزه مرمت بر مبنای استاد-شاگردی بود و از تجارب ارزشمند افرادی که در حوزه مرمت کار میکردند، استفاده میشد. آموزش تخصصی و آکادمیک مرمت در ایران با شکل گیری و تأسیس مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی در قسمتهایی از کاخ نیاوران آغاز شد.

در این مرکز، دانشجویان درس های تخصصی را از اساتیدی یاد میگرفتند که از باتجربه ترین متخصصان اجرایی و مدیریتی مرمت کشور بودند. این سیستم آموزشی اگر استمرار داشت و در لجاجت های سیاسی قرار نمیگرفت و آن را تعطیل نمیکردند، نتیجه خوبی به همراه داشت.

او پیرامون اینکه سودجویان و فرصت طلبان به حوزه مرمت بناهای تاریخی رخنه کرده اند، افزود: در حال حاضر افراد بسیاری را داریم که به نام فارغ التحصیلان رشته مرمت وارد این حوزه می شوند، در حالیکه مبانی و اصول اولیه مرمت را نمی دانند و بیشتر از اینکه کمکی برای رفع مشکلات باشند بر مشکلات بناهای تاریخی نیز می افزایند.

این کارشناس مرمت همچنین بیان کرد: متأسفانه بسیاری از افراد که در امر مرمت حضور دارند شأنیت مرمتگر را ندارند و از نظر شخصیتی نتوانسته اند واقعیت های حوزه مرمت را درک کنند. با مرور کارنامه مرمتگرانی چون «مرحوم باقر آیت الله زاده شیرازی» و «علی اکبر سرافراز» در گذشته می بینیم که آنها افرادی بودند که برای حفظ آثار تاریخی از خودگذشتگی میکردند و دیدگاه مادیشان غالب نبود، اما بسیاری از افراد حاضر در امر مرمت امروز سوداگر شده اند و دنبال این هستند که برای بدست آوردن سود بیشتر به کم کاری و کار غیراصولی روی آورند و با آسیب رساندن بجای مرمت اصولی آثار تاریخی، پولی به جیب بزنند.

در واگذاری کار مرمت به مرمتگران ذی صلاح نباید مناقصه متعارف و مانند احداث ساختمان و راه سازی رفتار شود. مرمت یک کار هنری و حساس است، وقتی به افراد سودجو، نااهل و فاقد تخصص سپرده شود خیانت به اثر تاریخی و بیت المال است. وقتی گواهی صلاحیت مرمت به شخص یا شرکتی داده می شود باید نگاهی متفاوت در ارزشیابی داشت. کارهای مرمتی حساس را نباید برای اجرا به مناقصه گذاشت. سیستم ارجاع کار مرمت به بخش خصوصی باید بازنگری شود و این روش موجود تغییر کند. نظام فنی و اجرایی مرمت میراث فرهنگی با نظام فنی و اجرایی راه و ساختمان سازی بسیار متفاوت است.

رحیمی پیرامون اینکه سودجویان و فرصت طلبان به حوزه مرمت بناهای تاریخی رخنه کرده اند، گفت: زمانی که نظام آموزشی مرمت دارای اصول منطقی بود افرادی را به عنوان مدرس می آوردند که تخصص و تجربه لازم را داشته باشند، اما حال که این قضیه از هم پاشیده است هر کسی به خودش اجازه می دهد بدون داشتن تخصص و تجربه لازم به حوزه مرمت وارد شود. در بسیاری از مراکز افرادی مرمت را آموزش می دهند که معنی درست مرمت را نمی دانند، توالی منطقی مرمت را درک نمی کنند و در بعضی مواقع شاهدیم که در برخی آثار تاریخی به اسم «مرمت» مداخلاتی غیراصولی می شود که جبران ناپذیر است.

او با اشاره به اینکه مدیریت از مباحث دیگری است که در امر مرمت نقش مهمی دارد، بیان کرد: در این مبحث بیشتر اوقات شاهد تصمیم گیری هایی هستیم که با دیدگاه تخصصی و دلسوزانه همراه نیست و اعمال سلیقه و نداشتن دیدگاه تخصصی منجر به وقوع فاجعه در حوزه مرمت بناهای تاریخی می شود. همه ما در برابر میراث فرهنگی مسئول هستیم و باید امانت داران خوبی باشیم، اما شاهدیم که برخی مواقع در حفاظت از میراث فرهنگی تصمیم سازی و تصمیم گیری اصولی انجام نمی شود. زمانیکه مدیر تخصص لازم را نداشته باشد و از تیم های مشورتی متخصص کمک نگیرد، رفتارها و بودجه ها در مسیر بهینه ای خرج نمی شود و همین بودجه جزئی مرمت نیز اتلاف می شود.

بودجه مرمت را اصلاح کنید

کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی یکی دیگر از مشکلات این حوزه را توجه به نگاه تخصصی در تخصیص بودجه مرمت دانست و گفت: در حوزه مرمت باید ابتدا بودجه تهیه طرح مرمت داده شود و پس از تهیه طرح مرمت، بودجه اجرایی تخصیص داده شود و اجرای مرمت بدون طرح مصوب باید ممنوع شود. یکی از معضلاتی که در این حوزه وجود دارد، سیستمی است که بر تخصیص بودجه برای مرمت بناهای تاریخی حاکم است. در حال حاضر سیستم بودجه برای مرمت بناهای تاریخی به صورت سال مالی است.

نهادهای نظارتی بر ادارات متولی مرمت فشار می آورند که اگر برای مرمت بنایی بودجه ای در نظرگرفته می شود باید تا تاریخی که تعیین می کنند، این بودجه خرج شود وگرنه این پول برگشت می خورد. برخی مسئولان هم به همین بهانه مرمت را به هر طریقی حتی به صورت شتاب زده و غیراصولی انجام می دهند و برخی مدیران هم ترجیح می دهند از خیر این بودجه بگذرند و آن را برگشت دهند؛ چرا که می دانند انجام پروژه مرمت بناهایشان مثلا در بازه زمانی دو ماهه انجام نمی شود.

او افزود: این درحالی است که در دهه 60 چنین مشکلاتی در زمینه بودجه مرمت نداشتیم. بودجه مرمت سنواتی بود، یعنی این بودجه را سر فرصت و طبق اصول برای مرمت بناهای تاریخی هزینه می کردند و در نهایت هر زمان که پروژه تکمیل می شد، سندهای نهایی آن را تنظیم و ارسال می کردند. این که بودجه بندی بدون توجه به طرح مرمت به صورت قطره چکانی و محدود تخصیص یابد، یک مشکل جدی است و باید اصلاح شود. مگر کل اعتبارات بودجه سالانه مرمت چقدر است که تخصیص آن را ناقص انجام می دهند؟ باید محدودیت زمانی برای بودجه های مرمت برداشته شود. سیر اداری تصمیم سازی و تصمیم گیری درباره مرمت بنای تاریخی در ادارات ما زمان بر است و با چنین تفکری در بودجه ریزی و سیستم سال مالی اقامات مطلوبی پیش نمی رود.

رحیمی که دارای نشان هنرمند درجه سه رشته مرمت ابنیه تاریخی است، ادامه داد: مشکل دیگری که در این سیستم وجود دارد این است که امکان دارد تنها بخشی از بودجه مورد نیاز برای مرمت بنایی تاریخی تخصیص داده شود و تمام بودجه ای که برای مرمت یک اثر تاریخی لازم است، فراهم نشود و این مسأله به بنای تاریخی آسیب جدی می زند. بطور مثال با بودجه اندک، مرمت یک بنا را آغاز می کنند، بخش هایی از بنا را دستکاری می کنند و با پایان بودجه، ادامه مرمت را رها می کنند، اما مگر میتوان یک بنای در حال مرمت را رها کرد؟ در وضعیتی که بنا را دستکاری کرده اند!؟ اگر وقفه ای در ادامه کار رخ دهد آن اثر بیشتر آسیب می بیند و این از مشکلاتی است که به علت بی توجهی به واقعیت های بودجه ای در حوزه مرمت اتفاق می افتد.

وقتی طرح مرمت مصوب وجود داشته باشد باید بر اساس اولویت بندی ها و توالی تعیین شده عملیات اجرایی را شروع کرد و بر آن اساس به آنها بودجه اختصاص داده شود و کماکان تا پایان یافتن کامل عملیات تعیین شده در طرح مرمت مصوب، بودجه لازم در موعد مقرر تخصیص و ابلاغ شود تا خللی بر اثر تاریخی وارد نشود.

او گفت: در مجموع برای رفع مشکلات در این سه مبحث، باید کارشناس تربیت شود، مدیریت تخصصی داشته باشیم و برای مرمت میراث فرهنگی بودجه مطلوب و واقع بینانه تعیین کنیم. برای این منظور هم افرادی در بدنه موجود وزارتخانه و ارادت کل استان ها هستند که می توانند این رسالت مهم را نهادینه کنند. در حوزه مرمت اصلا بحث شهرت فردی در میان نیست، چه بسا افرادی هستند که با کمترین حقوق و بدون داشتن حاشیه امن شغلی برای میراث فرهنگی این کشور از خودگذشتگی می کنند. پاسداری و نگهداری از میراث فرهنگی کار بسیار دشواری است و نباید اجر کسانی که با از خودگذشتگی پاسدار این میراث هستند، پایمال شود؛ باید از آنها حمایت و قدردانی شود. گاهی بی توجهی و نادیده گرفتن این افراد باعث می شود از این امر دلسرد شوند، درحالیکه این دلسردی آفت است.

این کارشناس مرمت با بیان اینکه صدور حکم برای مرمت بناهای تاریخی از جمله اقدامات مثبتی بوده که در حوزه مرمت انجام شده، توضیح داد: با صدور حکم مرمت هیچکس حق ندارد بدون حکم در یک بنای تاریخی مداخله کند. امیدوارم این قضیه رها نشود و ادامه داشته باشد و برای هرگونه اقدام مداخله گرانه با عنوان مرمت، بازسازی، احیا و ... حکم مرمت صادر شود. در غیر این صورت یگان حفاظت میراث فرهنگی باید با این موضوع برخورد کند، حال متخلف هر کسی که می خواهد باشد از مدیرکل گرفته تا پیمانکار یا مالک. با رعایت این قوانین جلو اقدامات خودسرانه در مرمت گرفته می شود و عملیات مرمت یک بنای تاریخی منطبق بر برنامه ریزی های لازم انجام می شود.

نکته بسیارحائز اهمیت در این مورد این است که شورای فنی و افراد صادر کننده حکم مرمت باید دارای تجربه، تخصص و واجد صلاحیت های لازم باشند تا این چرخه به درستی به کار خود ادامه دهد.

قربانیان مرمت

رحیمی درباره تغییر کاربری بناهای تاریخی که با هدف احیای آنها انجام می شود، اما گاه معضلاتی به همراه دارد که هویت بنا را دگرگون می کند، گفت: احیا و تغییر کاربری بنای تاریخی موضوع کاملا پیچیده ای است. نمیتوان به سادگی اجازه داد که با هر کاربری که سودجویان دنبال می کنند احیا انجام شود. زمانی که می خواهیم موضوع احیا را آغاز کنیم باید در ابتدای امر امکان سنجی های تخصصی را انجام دهیم و با احترام به شأن اثر و توجه به قابلیت ها و واقعیت نگری به سراغ احیا و تغییر کاربری رویم، اما متأسفانه این میان هم سوداگری وجود دارد؛ افرادی هستند که به بهانه احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی، با هدف بالا بردن بهره برداری های مالی خود از بنا تاریخی مداخلاتی گسترده در آن می کنند که پایداری و بقای اثر را در بلندمدت خدشه دار می کند یا مداخلاتی در بناهای تاریخی می کنند که برگشت پذیر نیست.

برای مثال حمام تاریخی را چنان تغییراتی می دهند که به رستوران سنتی تبدیل کنند، آن وقت هم که کارشان تمام شد متوجه می شوند که کسی از آن تغییر کاربری استقبال نمی کند. در چنین وضعیتی شأنیت بنا زیر سوال می رود و حتی در خیلی موارد بودجه ای که صرف شده سوخت می شود، چرا که بنا توانایی ایفای نقش جدید را ندارد.

او افزود: گاهی بخش خصوصی در فرآیند تغییر کاربری و احیا آنقدر در بناهای تاریخی مداخله می کند که بنا هویت تاریخی خود را از دست می دهد. چه اشکال دارد اولویت در احیا، حفظ کاربری اصیل تعیین شده اولیه بنا باشد؟ چه ایرادی دارد با رعایت اصول بهداشتی، حمام تاریخی را همان حمام تاریخی احیا کنیم؟ کاروانسرا با حداقل مداخله با حفظ سنت ها به اقامتگاه بومگردی احیا شود؟ مسأله این است اگر کسی هتل مدرن می خواهد به اقامتگاه بومگردی نیاز ندارند، چرا هتل جدید نمی سازند؟ زیبایی و ارزش بنای تاریخی به اصالت آن است. بسیاری از افرادی که با عنوان مرمتگر در بنای تاریخی مداخله می کنند، مفهوم مرمت را به واقع نفهمیده اند و به حفظ اصالت و امانت داری توجه نمی کنند.

رحیمی در عین حال یادآور شد: ما خط قرمزهایی برای آثار فاخر داریم که اجازه احیا و تغییر کاربری به آنها داده نمی شود، اما با توجه به اینکه ایران کشوری با پیشینه تاریخی فراوان است و بناهای تاریخی زیادی در آن وجود دارد، درباره بسیاری از آنها سختگیری وجود ندارد. تعداد زیادی از خانه ها، حمام ها و کاروانسراهای تاریخی قربانی این روند شده اند و برای اینکه از آنها بهره برداری کنند، هر بلایی سرشان می آوردند.

او اضافه کرد: از طرفی، گاهی شاهدیم مالک یک بنای تاریخی، بخش خصوصی است و با توجه به نبود حمایت های دولتی تمایلی به هزینه و حفظ اثر ندارد و این یکی از عواملی است که به متروکه و مخروبه شدن بناهای تاریخی می انجامد. دولت باید در امر مرمت بناهای تاریخی دارای مالک خصوصی، مشارکت کند و تا حد امکان از آنها حمایت های مختلفی به عمل آورد. حتی مالکانی داریم که خودشان به بنا آسیب می زنند تا مجوز خروج از فهرست میراث ملی را بگیرند و اثر را تخریب کرده و ساخت و ساز جدید احداث کنند. از این قبیل اتفاقات زیاد است و جلوگیری از آن درایت، تیزبینی و هوشیاری مدیران میراث فرهنگی را می طلبد.

این کارشناس مرمت تاکید کرد: یکی از اصلی ترین دغدغه های مسئولان باید این باشد که تمام بناهای تاریخی و آثار ثبت شده در فهرست میراث ملی را به صورت دوره ای و مستمر رصد کنند، تحت نظر داشته باشند و با بررسی گزارش های ادواری اولویت های اقدامات حفاظتی و مرمتی را تعیین کنند تا ارزش آنها حفظ شود و آسیبی به آنها وارد نشود. تلاش های این مسئولان باید در راستای حفاظت از تمام آثار تاریخی فراهم شود، نه این که فقط آثار شاخص را مرمت کنیم و به سایر آنها بی توجه باشیم. در این صورت از وقوع بحران و فاجعه در بناهای تاریخی و میراث فرهنگی پیشگیری می شود. به راستی حفاظت پیشگیرانه باید اولویت اصلی متولیان میراث فرهنگی کشو باشد. باید تا حد امکان علاج واقعه را قبل از وقوع کرد.

این کارشناس مرمت در ادامه درباره سهل انگاری هایی که در محافظت از بناهای تاریخی می شود، اظهار کرد: در بسیاری از موارد مسئولان به وضعیت یک بنا در مراحل اولیه رسیدگی نمی کنند و صبر می کنند یک بنا آسیب جدی ببیند تا اقدامی برای حفاظت از آن انجام دهند. باید با این مسئولان برخورد شود و حتی آنها را جریمه کنند تا متوجه شوند باید با یک بنای تاریخی چگونه برخورد کنند.

به گفته او، با رصد دوره ای و تهیه گزارش های تخصصی ادواری از وضعیت بناهای تاریخی و با هزینه هایی بسیار کم، اما به موقع میتوان از وقوع آسیب و حوادث جدی جلوگیری کرد و از بسیاری از بناهای تاریخی محافظت کرد. این میان، ممکن است افرادی مسئول شوند که خیلی هم دلسوز هستند، اما تخصص و آگاهی لازم را برای ارزیابی بنا ندارند و همین موضوع هم موجب چنین رخدادهایی می شود.

رحیمی بیان کرد: بناهای تاریخی مانند افراد سالخورده که نیاز به چکاپ و آزمایش های دوره ای دارند باید به صورت دوره ای توسط کارشناسان متخصص میراث فرهنگی مورد بازدید و بازرسی قرار بگیرند. بسیاری از آثار ثبت شده در فهرست میراث ملی به دلیل همین بی توجهی ها آسیب جدی دیده اند.

ناکامی صندوق احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی

کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی با بیان اینکه راه اندازی صندوق احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی قدم مثبتی در حوزه مرمت بناهای تاریخی بوده که به سرانجام نرسیده، گفت: مهندس علی اکبر تقی زاده پایه گذار صندوق احیا بود. ایشان با معرفی «طرح پردیسان» اقدامات ارزنده ای انجام داد که باید قدردان او باشیم. شروع خوبی با طرح پردیسان رقم خورد و آثار شاخص زیادی از جمله باغ شاپوری شیراز حفظ و احیا شد، اما متأسفانه با تغییرات سیاسی و مدیریتی این طرح به نتیجه نرسید.

آنقدر صندوق را شلوغ کردند و بخش های دیگری به آن اضافه کردند که مانع عملکرد درست این طرح شدند. این الحاقات به صندوق احیا اصلا معنایی ندارد و باید هر کدام از حوزه هایی که به این صندوق اضافه شده، سرجای خودش قرار گیرد تا هدف تعیین شده به سرانجام برسد. اگر این پروژه بطور تخصصی بر محور حفظ، احیاءپ و مرمت بناهای تاریخی ادامه داشت، خیلی موفق تر بود. سرمایه گذارها زمانی می توانند جرأت و رغبت کنند به سمت بناهای تاریخی بیایند که بدانند یک چارچوب منظم فکری در این قضیه وجود دارد.

یک هشدار و یک تذکر

او در بخش دیگری از این گفت وگو به لزوم توجه به پیشکسوتان مرمت و تأثیر وجود آنها در این حوزه تاکید کرد و افزود: امیدارم مسئولان کاری نکنند که خیلی از افرادی که در حوزه مرمت تجارب باارزشی دارند، این حوزه را رها کنند و بروند. این یک هشدار جدی است. افرادی هستند که بخاطر بی توجهی ها و رفتارهای خصومت آمیز برخی مدیران سیاسی از عرصه مرمت خداحافظی کردند و رفتند. باید زمینه را دوباره به گونه ای فراهم کنیم که منش مرمتی پیشکسوتان در جامعه مرمت گران جدید به وجود آید و لااقل دوره های تخصصی و نشست های کارشناسی و همایش های تخصصی لازم برای آنها فراهم شود تا با تشریک تجارب و هم اندیشی در تعالی این دست اندرکاران فرهنگ و هنر کشور گامهایی اصولی برداشه شود.

رحیمی با این تذکر که درباره ورود بخش خصوصی به حوزه مرمت باید خیلی مراقب باشیم، اظهار کرد: دو گروه در بخش خصوصی داریم؛ گروه اول بسیار دلسوز و باارزش هستند که با اهداف خیرخواهانه بدون چشم داشت مالی به حمایت از مرمت بناهای تاریخی اقدام می کنند که باید پیدایشان کنیم و از آنها یاری بطلبیم، اما گروه دوم سودجو و فرصت طلب هستند که باید با این گروه مقابله کرد. متأسفانه در حال حاضر این گروه در حوزه مرمت بناهای تاریخی رخنه کرده اند و تعدادشان هم زیاد است. این گروه سوداگر به بافت های تاریخی آسیب زیادی وارد می کنند و با سودجویی تمام دنبال کسب درآمدهای نامشروع و دلالی در میراث فرهنگی هستند که باید با آنها برخورد جدی شود. همانگونه که در بافت تاریخی شیراز مشغول سودجویی و نابودی بافت تاریخی هستند و باید با آنها مقابله جدی شود.