برج سه گنبد ارومیه؛ معماری که تاریخ وامدار آن است

برج سه گنبد ارومیه بنایی بود که تا قرن نوزدهم به آن اهمیتی داده نشد. اما، در سال 1852 میلادی از طرف نخانیکوف به دنیای هنر شناسانده شد. برج سه گنبد آرامگاه بوده و در سال 580 هجری قمری ساخته شده است. برج در زمینی ساخته شده که اطراف آن را قبور زیادی اشغال کرده اند و احتمالا، زمین مذکور صحن بنا بوده که عده ای را به علت تقدس، در این صحن دفن کرده اند. با ما در این مقاله خواندنی همراه شوید تا بدانید برج سه گنبد کجاست و از نام دیگر مجموعه دیدنی سه گنبد آگاهی یابید.

معماری برج

برج سه گنبد ارومیه تشکیل شده از سکویی بلند به شکل استوانه و مدور بوده و ایوان ورودی آجر کاری شده در شمال شرقی واقع شده است. ساختمان فعلی بنا دو طبقه بوده و در چهار سمت برج، دریچه هایی وجود دارند. طبقه اول بنا با نام سردابه شناخته شده و دارای پوششی قوس دار هست. طبقه اول دارای دری کوچک به ارتفاع 170 سانتیمتر است. طبقه دوم اتاق مقبره خوانده می شود و دارای دری به ارتفاع 250 سانتیمتر هست. در واقع، اتاق طبقه دوم اینگونه شکل گرفت که بنای استوانه ای شکل مدور دارای دخمه ای است که قسمت فوقانی را بوجود آورد. این قسمت بنا به وسیله آجر تبدیل به اتاق مقبره شد. مدخل بنا در یک قالب معماری پر نقش و نگار محاط و در بدنه استوانه ای برج تعبیه شده است.

درگاه ورودی در میان طاق های سطحی واقع شده و از لحاظ معماری زینتی بی مانند است. از نظر معماری، این بنا با مقابر قرن ششم هجری قمری و سایر مقبره های دوره های سلجوقی مشابهت فراوان دارد. دیوار اتاق مقبره با طاق نماهای هلالی تیز و کاربندی و قرنیه های مقرنس دار در کنج ها تزئین شده و سقف قبه ای شکل دارد. سقف اصلی گنبد و دیوارهای آن تماما سالم و برجای بوده و دارای نقوش بی نظیر و زیبا هستند. طرز چیدن آجرهای سقف، حلقوی و به حالت تک مرکزی هست. مصالح قسمتهای تحتانی تا ارتفاع حدود 360 سانتیمتر از سنگهای تراش خاکستری رنگ ساخته شده و از این قسمت به بالا، تمام قسمتها از آجرهای چهارگوش شکل گرفته اند.

کف دخمه با طاق های هلالی زیبای هندسی آجری پوشیده شد و مطابق اندازه گیری های انجام شده، ارتفاع دخمه 510 متر است. علاوه بر معماری بی نظیر، در برج سه گنبد ارومیه از رنگها نیز به خوبی استفاده شد.

کتیبه های برج و تاریخ نسبت داده شده به بنا

در مدخل بنا، سه کتیبه به خط کوفی وجود دارند که آنها را از سنگ تراشیده اند و در پایان کتیبه محرم سال 580 هجری خوانده می شود. از این رو، معماری برج سه گنبد را میتوان به قرن ششم هجری نسبت داد. کتیبه ها یکی در بالای در ورودی است که قسمت فوقانی آن مقرنس کاری شد، دیگری بالای طاق نما و سومی بر چهار چوب مستطیل قرار دارند. براساس مقاله برج سه گنبد کجاست و نام دیگر مجموعه دیدنی سه گنبد باید بدانید که آخرین کتیبه دارای این عبارت هست: فی شهر محرم ثمانین و خمسمائت. کتیبه سر در بنا به گفته خانیکوف که آن را خوانده است، توسط موسی پسر ابو منصور ساخته شد.

نگاهی به تاریخچه برج

میتوان فهمید که پلان سه گنبد و فوندانسیون آن تشابهی با آتشکده های دوران ساسانی ندارد و صرف نظر از اظهارات متناقض مورخین، میتوان اظهار داشت که این بنا مقبره ای است مربوط به دوره سلجوقی. همان گونه که گفته شد، با توجه به کتیبه های داخل بنا برج سه گنبد به قرن ششم هجری نسبت داده می شود. طبق این کتیبه ها، برج سه گنبد به دستور یکی از امرای سلجوقی با نام شیخ قاطه المظفری ساخته شد. مطابق متون تاریخی، برج سه گنبد در فاصله یک کیلومتری از دیوار حصار دفاعی ارومیه و در نزدیکی دروازه بازار باش قرار گرفته بود.