کارخانه پنبه میراث صنعتی جاجرم به شمار می رود

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، کارخانه پنبه میراث صنعتی جاجرم به شمار می رود.

شهرستان جاجرم به مرکزیت شهر جاجرم یکی از شهرستان های تابع استان خراسان شمالی است که در جنوب غربی استان قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می شود.

این شهرستان به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راههای کاروان رو همواره مورد توجه قرار داشته و از دوران پیش از تاریخ تا ادوار متأخر اسلامی بطور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده است. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل و نقل مدرن، احداث راههای ترانزیتی و در پی آن حذف شبکه راههای قدیم و متروک ماندن راههای کاروان رو و کاروانسراها بتدریج از اهمیت آن کاسته شد و به سرعت افول کرد.

با توجه به تعاریف بدست آمده در خصوص میراث صنعتی، نمونه های فراوانی در این زمینه در کشور قابل بازشناسی بوده و رویدادها، حوادث و شخصیت هایی که از دوره قاجار در این زمینه ایجاد صنایع در کشور نقش آفرینی نموده اند، هر یک فصلی از تاریخ صنعت ایران را می توانند بیان نمایند. از جمله صنایعی که در بسیاری از مناطق به عنوان میراث صنعتی و جهانی شناخته شده، تجهیزات و تأسیسات کارخانه های پنبه هستند که در گوشه و کنار کشور با رونق کشت پنبه ساخته شده اند. کارخانه پنبه جاجرم یکی از اولین نمونه های کارخانه پنبه در کشور است که تاکنون ساخته شده که حجم بسیار بالای پنبه تولید در منطقه را فرآوری و به بخشهای دیگر کشور صادر میکرد.

توصیف اثر

بخش ورودی اصلی کارخانه در ضلع جنوبی خیابان شهید رجایی واقع شده که تخریب و دوباره ساخته شده و از نظر مصالح و طرح با بخشهای دیگر ساختمان متفاوت است. بخش اعظم کارخانه را فضاهای انباری تشکیل داده است که بعد از ورودی این فضاها شروع شده که در دو ضلع شرقی و غربی ورودی فضاهای انباری قرار دارد که سه فضا در هر ضلع را تشکیل داده اند که بخش شرقی دارای سقف گنبدی به طرح چهارطاقی بوده و بخش غربی دارای یک بخش پیش ورودی و سقف طاق آهنگ هستند. فضا زندگی سرایداری وجود دارد و سپس فضاها انباری آغاز می شوند براساس عکسهای هوایی این بخش انبارها در ضلع شرقی بعد از هسته اولیه بنا ساخته شده اند این هفت انباری تماماً دارای سقف شیب دار با ابعاد تقریباً 15 در 5٫5 متر هستند.

بعد از انبارهای بخش ورودی در ضلع غربی بخش مسکونی که جهت استفاده مالک و به نوعی سرایداری است، وجود دارد. این بنا با الگوگیری از معماری بومی به صورت ایوان مرکزی که اتاق های در دور آن شکل گرفته است، ساخته شده است. با توجه کاربری مسکونی این بخش در ضلع شمالی دارای یک حیاط خصوصی است که فضاها به صورت L در ضلع شرقی و جنوبی ایوان قرار دارد. در ضلع شرقی یک ایوان با سه اتاق و یک مطبخ در بخش شمالی قرار دارد. بخش جنوبی نیز دارای ایوانی به سمت حیاط خصوص با سه اتاق در اطراف است که باتوجه به کاربری که بخش از مدیریت مجموعه نیز در این بخش انجام میشده ایوان دیگری نیز در این بخش تعبیه شده است که سه فضای در اطراف آن به صورت U شکل وجود دارد.

براساس مقاله کارخانه پنبه میراث صنعتی جاجرم به شمار می رود باید بدانید که در ضلع شرقی بخش مسکونی یک آب انبار نیاز آبی مجموعه را تأمین میکرد، وجود دارد که این آب انبار دارای یک مخزن ذخیره و یک راه پله برداشته آب است. مابین آب انبار و بخش مسکونی یک حوض آب با پلان دایره وجود دارد که کاربرد زیبایی داشت.

بعد از عبور از مجموعه مسکونی، تقریباً در مرکز کارخانه یک مجموعه دیگر از فضاهای انباری قرار دارد که با یک راهرو به عرض 2٫5 از هم دیگر جدا شده به صورت که هر یک از انبارها به راحت تری به فضای باز دسترسی داشته باشند تا بتوان بارهای مربوطه را در آن ها ذخیره و نگهداری کرد. بخش غربی این مجموعه از سه ردیف انبار که در جهت شرقی به غربی کشیده با ابعاد تقریبی 23 در 5 متر وجود دارد که دارای سقف طاق آهنگ هستند. بخش شرقی راهرو یک مجموعه انبار با پلان متفاوت از بخش غربی وجود دارد که دارای سه ردیف سقف گنبدی و دو ردیف سقف آهنگ است.

قلب اصلی کارخانه که بخش موتورخانه است در بخش جنوبی کارخانه است دارای دو سالن که یکی در بخش ورودی و محل قرارگیری دستگاه است و سال بعدی که داری وسعت بیشتر است و در سه سقف طراحی که فرآوری اصلی پنبه در این بخش قرار داشته و دارای سقف شیروانی است. موتورهای کارخانه با سوخت گازوئیل و با پمپ باد کار میکردند. در بخش شمالی حوض آب قرار دارد آب موردنیاز برای خنک کردن موتورها در آن ذخیره می شود.

در بخش جنوب شرقی کارخانه نیز بخشهای مسکونی برای زندگی کارکنان وجود دارد که شامل چند اتاق و یک حیاط است.

محصول ورودی کارخانه غوزه های پنبه بوده که برای فرآوری وارد کارخانه میشد که در چندین مرحله تخم پنبه، پنبه، غوزه پوست از هم جدا می شود. پنبه بخشهای سنخواست، کرف، میامی در منطقه کشت و به این کارخانه منتقل می شود و محصول پنبه دانه به شهرهای تبریز، شهرکرد، اصفهان و محصول پنبه نیز به شهرهای دزفول، اهواز و شوشتر صادر می گردید. هزینه فرآوری برای هر کیلو غوزه 9 تا 10 قران بوده برای یکبار 10 تنی 100 هزار تومان هزینه دریافت می شود.

با توجه به گذشت تقریباً یک سده از ساخت اثر، بنا هنوز استوار و پابرجاست که نمادی از دوران آغار میراث صنعتی در کشور است که به انجام نماسازی داخل و محوطه سازی فضای بیرونی می تواند دوباره مورداستفاده قرار بگیرد و سبک معماری و سازه ای منحصر بفرد خود را به نمایش بگذارد لذا ثبت آن در فهرست آثار ملی به عنوان اولین قدم در جهت حفظ و نگهداری آن بسیار مهم است.

بنای کارخانه پنبه جاجرم به عنوان میراث صنعتی به شماره 32836 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.