آسیاب های آبی گنو از جاذبه های دیدنی بندرعباس هستند

میراث آریا/ براساس آخرین خبر و گزارش های بدست رسیده، آسیاب های آبی گنو از جاذبه های دیدنی بندرعباس هستند.

گنو نام محلی است که در فاصله 30 کیلومتری شمال شهر بندرعباس، در سمت چپ جاده بندرعباس به شیراز قرار دارد. شرایط طبیعی محل بگونه ای است که هوای آن ملایم تر و خنک تر از سایر مناطق هرمزگان است. این محل به دلیل شرایط خاص خود درگذشته و حال مورد توجه بوده است. این توجه درگذشته به صورت استفاده از آب موجود برای مصارف باغداری بویژه پرورش نخلستان و نیز ساخت آسیابهای متعدد برای آرد کردن گندم بوده است. در حال حاضر این محل علاوه بر ویژگی های گذشته به علت نزدیکی به بندرعباس، دارا بودن آب و هوای مناسب تر از آن و همچنین چشم انداز طبیعی بصورت منطقه ای توریستی مورد توجه قرار گرفته است.

حیاتی ترین عامل شکل گیری چنین محیطی (مکان توریستی) چشمه آب گنو است که از دشت کوچک میان کوهی سرچشمه گرفته و در حال حاضر بر روی سرچشمه آن تأسیسات آب درمانی ایجاد شده و سپس آب آن بطرف دره ای نسبتاً باریک در جهت غرب جریان می یابد. در این دره، شیب نسبتاً زیاد شده و آب بطرف خارج از دره و دشت غربی گنو جریان می یابد. آب موجود درگذشته در مسیر خود برای فعال کردن 6 آسیاب و نخلستان های زیردست مورد استفاده قرار میگرفته است.

وجه تسمیه منطقه

وجه تسمیه منطقه و نامگذاری آن به گنو نیز بخاطر وجود همین آب است. این واژه خلاصه شده دو واژه گند و آب به معنی آبی که گندیده و بوی نامطبوع دارد و در لهجه محلی به اختصار GENO نامیده شده، مشابه لغوی دیگر آن GANO (گنو) است. چنین چشمه هایی در فارس با نام آب گندو شناخته می شوند. چنین چشمه هایی بواسطه نوع ترکیبات خود ویژگی های خاصی دارند که امروزه جهت درمان پاره ای امراض مورد توجه قرار گرفته اند.

در منطقه ای از گنو چند آسیاب قدیمی بچشم می خورد که همگی در مسیر چشمه ای به نام گنو قرار گرفته اند. چشمه گنو با حجم آب نسبتاً بالا پس از طی مسافت کوتاهی در دشت میان کوهی با شیبی نسبتاً تند وارد دره می شود که همین موضوع امکان ساخت آسیاب ها به بهترین نحو را فراهم نموده است. شیب موجود باعث شد برای هدایت آب به داخل تنوره ها نیاز به ساخت جدولی طولانی نباشد. با ساخت یک جدول کوتاه آب وارد تنوره شده و آسیاب را فعال می کند. امروزه دیگر این آسیاب ها بکار گرفته نمی شود، دیگر صدای ریزش آب از تنوره ها شنیده نمی شود.

آسیاب های گنو نیز از نظر کلیات، خصایص سایر آسیاب های ایران را دارند ولی در پاره ای جزئیات بدلیل شرایط خاص منطقه ای تفاوت هایی وجود دارد که به آنها اشاره می شود.

در هنگام تهیه گزارش آسیاب های آبی گنو از جاذبه های دیدنی بندرعباس هستند، بر روی آسیاب ها پاره ای ابهامات وجود داشت که با پرسیدن سؤالاتی از پیرمرد باتجربه ای بنام محمد ذوالفقاری که مالک یکی از آسیاب ها نیز بود، این ابهامات رفع شد و با تطبیق پاسخ های ارائه شده با اصول کارکرد آسیاب ها جواب های لازم بدست آمد. فرد مذکور در موقعیت که آسیاب ها فعالیت داشته اند آنها را از نزدیک مشاهده کرده و حتی آسیابش را خودساخته و فعال نموده و از جزئیات ساخت آن و سایر آسیاب ها آگاه بود.

یکی از مسائل مطرح شده عدم وجود هیچگونه شواهدی از پوشش، چه برای اتاقک آسیاب و چه برای کانال زیرآب و طاق نگهدارنده سنگ ها بوده است. آنچه مشخص شد، تفاوت نوع اتاقک های ساخته شده در این محل با سایر اتاقک ها بوده است؛ بگونه ای که دیواره کوتاهی از سنگ و ملاط ساروج ساخته و بر روی آن با استفاده از چوب و شاخه های خرما اتاقک آسیاب ایجاد میشده است. بجای ایجاد پوشش با استفاده از مصالح سنگ و ملاط ساروج برای پوشش روی جدول و محل استوار نمودن توربین و سنگ های آسیاب از چوب زیتون استفاده میشده و در قسمت هایی از کانال که نیاز به پوشش داشته چوب بکار می رفته است و همین امر دلیلی برعدم وجود آثار طاق بر روی بدنه تنوره یا نقاط دیگر است.

ضمن اینکه گودال مستطیل شکل ایجاد شده در پایین سوراخ تنوره در کف جدول، محل قرارداد تخته ای مستطیل شکل بوده که در وسط آن سنگی گود قرار داده میشده و نوک میله پایینی توربین روی آن قرار میگرفته است.

چرخ توربین از چوب درختی بنام کهور Kahoor ساخته میشده است. میله فوقانی از مرکز چرخ زیرین عبور میکرده و با بستی به سنگ فوقانی محکم میشده و برای جلوگیری از ریختن دانه های گندم به داخل کانال دور میله به وسیله چوب محکم میشده است. برای ریختن گندم به روی سنگ از دول استفاده میشده و جهت تنظیم میزان ریختن گندم از چهار طناب در چهار طرف دول استفاده میشده که با بالا و پایین کشیدن آنها این امر صورت می پذیرفته و آرد حاصله نیز ازنظر نرمی و زبری متفاوت بوده است. در محل خروج آب از تنوره نیز سنگی هاون مانند که سوراخ بوده است قرار داده میشده تا بدنه محل خروج فرسایش نیابد.

تعداد شش آسیاب در این دره وجود دارد که در امتداد یکدیگر ساخته شده اند. وضعیت این آسیاب ها از نظر سالم بودن باهم متفاوت است.

آسیاب شماره 1

پایین ترین آسیاب در ابتدای نخلستان غربی در ارتفاع 205 متری از سطح دریا واقع شده است. وضعیت تنوره این آسیاب از سایر تنوره ها بهتر است و نام مالک آن شخصی بنام محمد ذوالفقاری است که براساس گفته های او این آسیاب تا یک دهه گذشته مورد استفاده بوده و هم اکنون نیز به آسانی قابل احیا است. این آسیاب از خارج دارای یک لایه اندود و داخل آن نیز دارای یک لایه اندود است و هیچگونه شواهدی از دخل و تصرف در آن بچشم نمی خورد. در زیردست این آسیاب، باغستان واقع شده است.

آسیاب های شماره 2 و 3

در امتداد آسیاب شماره 1 و در سطحی بالاتر، دو آسیاب دیگر در مجاورت هم ساخته شده که جدول هدایت آب دو تنوره چسبیده به هم است. این عمل، به دلیل ایجاد عرض زیادتر موجب استحکام بیشتر جداول شده و همچنین به نوعی در بدنه سازی صرفه جویی بعمل آمده است. تنوره های این دو آسیاب فاصله زیادی از یکدیگر دارند.

آسیاب شماره 2: در ارتفاع 209 متری از سطح دریا واقع شده است. جدول و تنوره این آسیاب در سطحی پایین تر از آسیاب شماره 3 قرار دارد. جدول هدایت آب با یک زاویه تقریباً ْ90 از کانال آسیاب دیگر جدا شده و با یک زاویه 90 به تنوره آسیاب می رسد. اختلاف سطح جدول و تنوره این دو آسیاب در حدود 90 سانتیمتر است. عمق تنوره این آسیاب 5/4 متر است. اندود بخش فوقانی آسیاب دولایه است. کانال خروجی آب جلو تنوره به صورت مستقیم آب را به بیرون هدایت می کند. جلو خروجی این تنوره نیز فضای گود مستطیل شکلی ایجاد شده است.

آسیاب شماره 3: به نسبت سایر آسیاب ها موقعیت ویژه ای دارد. این آسیاب که در مجاورت پل آب برو دره کوچک مجاور ساخته شده و منظره طبیعی زیباتری دارد. این آسیاب در ارتفاع 211 متری از سطح دریا واقع شده است. نکته قابل اشاره در مورد این آسیاب وجود لایه های متعدداندود بر روی بدنه خارجی تنوره است.

یک لایه اندود اصلی بر روی سنگ به ضخامت 2/2 سانتیمتر، لایه دوم اندود به ضخامت متوسط 5/2 سانتیمتر بر روی لایه اول، لایه سوم اندود به ضخامت 2 سانتیمتر بر روی لایه دوم، لایه چهارم اندود به ضخامت 3/1 سانتیمتر بر روی لایه سوم، لایه پنجم اندود به ضخامت 2/1 سانتیمتر بر روی لایه چهارم. داخل تنوره یک لایه اندود وجود دارد که فرسایش زیادی یافته است.

جلو آسیاب، فرورفتگی مستطیل شکل وجود دارد و آب به وسیله کانال به جدول روی پل آب بر هدایت میشد؛ جلو تنوره آسیاب بقایای کمرنگی از یک اتاقک بچشم می خورد که با تمیز کردن آن اتاقکی به ابعاد 60/2 متر (ضلع جلو تنوره)، دو ضلع موازی جدول 35/3 متر و ضلع دیگر 26/2 متر است که جدول آب از وسط آن عبور کرده است.

آسیاب های شماره 4 و 5

بالاتر از آسیاب شماره 2 و 3، یک جفت آسیاب دیگر در کنار هم ساخته شده است که ساخته شدن این آسیاب ها نیز در کنار هم مانند دو آسیاب قبلی از جهاتی موردتوجه است. جدول هدایت آب دو تنوره مانند آسیاب های 2 و 3 چسبیده به هم ساخته شده است؛ ولی تنوره های دو آسیاب نسبت به هم فاصله کمی دارند. تنوره آسیاب ها نسبت به هم دارای اختلاف ارتفاع هستند. در ساخت جداول و تنوره ها از سنگ و ساروج استفاده شده است و ابعاد تنوره ها ازنظر دهانه و ارتفاع باهم متفاوت است. تغییرات انجام شده در اندودها و استفاده از اندود سیمان نمایانگر استفاده مداوم از آسیاب ها حتی تا گذشته ای نه چندان دور است.

آسیاب شماره 6

اولین و بالاترین آسیاب ساخته شده در مسیره تنها بقایای کمی از آن بجای مانده است و در ارتفاع 220 متری از سطح دریا قرارگرفته است. جدول آن بطور کامل از بین رفته و تنها بخش کمی از انتهای تنوره بجای مانده است. از تأسیسات زیر تنوره نیز هیچ نشانه ای وجود ندارد. مجموعه آسیاب های آبی گنو متعلق به دوره قاجار در سال 1380 به شماره 3974 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.