کتیبه شناسی یاری رسان رشته هایی مانند تاریخ و باستان شناسی است

ایلنا/ براساس آخرین اخبار بدست رسیده، کتیبه شناسی یاری رسان رشته هایی مانند تاریخ و باستان شناسی است.

مژگان اسماعیلی از مرداد سال جاری مسئولیت پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون را در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به عهده گرفته است. این پژوهشکده در راستای وظایف محوله، به امر شناسایی و مستندنگاری آثار کتیبه دار و پاسداری از میراث زبانی شفاهی می پردازد. ضمن اینکه هدایت، برنامه ریزی و اجرای طرح های پژوهشی مرتبط با موضوعات میراث فرهنگی در حوزه های زبانی و آثار تاریخی نوشته دار را برعهده دارد.

اسماعیلی در کنار انجام امور محوله از سوی پژوهشگاه، به عنوان عضو هیئت علمی پژوهشی در حوزه تالیف کتاب و مقاله نیز فعال است چنانکه در اواخر پاییز امسال کتاب «نظام اداری و دیوانی ایران عصر صفویه» را به اتمام رساند. کتابی که برای تدوین آن بیش از هزار سند مطالعه و بررسی شد.

هدف از انجام این پژوهش اهمیت اسناد در مطالعات تاریخی است، اسناد تاریخی حاصل دستورالعمل های نظام دیوانی در هر دوره تاریخی است. اسماعیلی دراین خصوص گفت: درخلال مطالعه این اسناد به اطلاعات مهم اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی دست یافتیم. نه تنها به انواع اسناد بلکه به ساختار و نحوه تنظیم اسناد و بررسی دیوان هایی که این اسناد در آنجا صادر می شدند، پرداخته شد.

او همچنین طرح پژوهشی با عنوان «مطالعه سکه های ایلخانی، تیموری و ترکمانان در دست انجام دارد که طی آن سکه های این سه دوره مهم تاریخی ایران هم به لحاظ جنبه های ظاهری مانند جنس فلز، خط، زبان، نماد و سمبل و… مطالعه می شوند و هم خلاصه ای از وضعیت پولی و مالی این دوران ارائه خواهد شد.

در ادامه گفتگو را با مژگان اسماعیلی (رئیس پژوهشکده زبان شناسی، متون و کتیبه ها پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری) می خوانید:

کتیبه ها همواره از جذاب ترین یادگاران به جای مانده از تاریخ هستند. اگر بخواهیم تعریفی از کتیبه ارائه دهیم چه باید گفت؟ آیا تمام نوشته های تاریخی کتیبه هستند؟ کتیبه ها چه چیزهایی برای گفتن به ما دارند؟

کتیبه واژه عربی به معنی «نوشته» است. کتیبه ها به اشکال گوناگونی موجود هستند و به دو دسته آثار کتیبه دار منقول که شامل اشیای موزه ای مانند سکه، مهر، ظروف، پارچه و… و آثار کتیبه دار غیر منقول مانند سنگ نوشته ها، صخره نوشته ها، کتیبه های بناها و… تقسیم می شود. کتیبه ها گویای بسیاری از ناگفته های تاریخی هستند و در واقع حلقه های مفقوده تاریخ را رمزگشایی می کنند و حقایق و ابهامات را آشکار می کنند.

کتیبه های باستانی با مضامین متفاوت در گوشه گوشه این سرزمین پراکنده اند. این کتیبه ها به خط و زبان های مختلف موجود هستند و باید توجه داشت که کتیبه شناسی یک دانش میان رشته ای است که یاری رسان رشته هایی مانند تاریخ و باستان شناسی است.

مضامین کتیبه های باستانی بیشتر شامل شرح نبردها، پیروزی ها، تاج گذاری ها و اجرای مراسم مذهبی، دعا و ستایش است، اما کتیبه های دوران اسلامی از تنوع و تعداد بسیار زیادی برخوردار است و عمدتا به انواع خطوط فارسی و انواع خطوط عربی موجود هستند؛ مضامین آنها نیز شامل آیات قرآن کریم، احادیث، اشعار به همراه اسامی سفارش دهنده کتیبه و نام کاتب است، ضمن اینکه گاهی دارای ماده تاریخ نیز هستند. در کتیبه های دوران اسلامی فرامین سلاطین و حاکمان، وقایع مهم تاریخی، حوادث طبیعی، موضوعات اقتصادی و موقوفات از جمله دلائل ایجاد و حک کتیبه ها است.

کتیبه های مختلفی از دوره های متفاوت به جای مانده اند. کتیبه های دوره اسلامی با پیش از اسلام چه تفاوت ها و شباهت هایی دارند؟ آیا در میان آنها کتیبه خاصی وجود دارد که بخواهید درباره آن توضیح دهید؟

کتیبه های باستانی و کتیبه های دوران اسلامی به لحاظ مضامین و خط و زبان کاملاً متفاوت هستند، از طرفی بیشتر کتیبه های باستانی به صورت سنگ نوشته و صخره نوشته در کنار شهرهای تاریخی و محل هایی که رویدادهای مهم تاریخی در آنجا رخ داده است حکاکی شده اند، اما کتیبه های اسلامی عمدتاً در بناهای مذهبی، غیرمذهبی و گاهی به صورت فرمان و منشور در دیدگاه عموم ظاهر شده اند. ضمن اینکه در موزه ها بسیاری از اشیاء وجود دارند که دارای کتیبه به زبانهای باستانی، یا به خط و زبان فارسی یا عربی هستند. کتیبه های دوران باستان عمدتاً در محل های نزدیک به پایتخت یا محل هایی که شاهد رویدادها و وقایع تاریخی بوده اند کشف شده اند؛ مانند کتیبه های هخامنشیان در تخت جمشید، شوش، همدان و کرمانشاه که به زبانهای فارسی باستان، عیلامی و بابلی با مضامین شرح جنگ ها، فتوحات شاهان و ستایش اهورامزدا ست.

یکی از مشهورترین و بزرگترین سنگ نوشته جهان، سنگ نوشته بیستون با شرح پیروزی داریوش بزرگ بر «گئومات مغ» و بند کشیدن یاغیان است. این کتیبه به سه زبان عیلامی، اکدی و فارسی باستان با خط میخی است که در سال 2006 میلادی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

آیا مکتوبات ما درخصوص کتیبه ها کافی است و پاسخگوی نیاز مطالعاتی پژوهشگران است؟

خیر، کتیبه شناسی جز رشته های جدید است و در همین اواخر به رشته های دانشگاهی اضافه شده است بنابراین خیلی جای تحقیق و پژوهش دارد. اگرچه مواد و منابع اولیه دانشجویان این رشته همان مواد خامی است که باستان شناسان کشف کرده اند اما مطالعات تاریخی، فرهنگ و زبان های باستان و زبان شناسی تاریخی می تواند به رفع ابهامات مطالعات کتیبه شناسی کمک کند.

مهرها و سکه ها اطلاعات مختلفی را در اختیار ما می گذارند این اطلاعات راچگونه میتوان طبقه بندی کرد و شامل چه نوع اطلاعاتی می شود؟

براساس مقاله کتیبه شناسی یاری رسان رشته هایی مانند تاریخ و باستان شناسی است باید بدانید که سکه ها و مهرها از آثار کتیبه دار موزه ای هستند که حاوی اطلاعات مهم و ارزشمند تاریخی هستند مطالبی که بر روی سکه ها حک می شده عمدتاً حاوی مضامین اعتقادی، مذهبی، دعاها، اسامی ائمه اطهار، اسامی خلفا و سلاطین است؛ ضمن اینکه گاهی این مضامین همراه با تصاویر شاهان و اجرای آیین های مذهبی، نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی است.

سکه ها از زوایای مختلف مانند خط، زبان، کتیبه، عیار، جنس فلز، اندازه و وزن مطالعه و بررسی می شوند. مهر نیز یک نشان حکاکی شده است که در دوران باستان عمدتاً جنبه تجاری و مذهبی داشته، اما مهرهای دوران اسلامی عمدتاً نشانه سلطنتی شاهان بوده اند. کتیبه هایی که بر روی آنها حک می شدند علاوه بر اعلام حکومت، انعکاس افکار، عقاید مذهبی و سیاسی حاکمان بوده اند. مهرها نیز به لحاظ شکل، طرح، نمادهای حک شده بر آن ها، متن کتیبه، خط، زبان، جنس و اندازه بررسی و طبقه بندی می شوند.

مهرهای سلاطین صفوی خاص و جذاب هستند درباره آنها کمی توضیح دهید که شامل چه اشکالی می شود و اینکه آیا سلطان خاصی هست که مهری خاص با طرحی خاص داشته باشد که مفهومی خاص را بخواهد منتقل کند؟ همچنین در میان کتیبه ها و مهرها و سکه ها و سایر بررسی ها و پژوهش هایتان به طرح یا نقش یا گفته خاصی برخوردید که مفهومی خاص از گذشتگان را به ما منتقل کند؟ طرحی که بیانگر تفکری خاص باشد؟

در سال 1385 سازمان میراث فرهنگی کتابی از بنده به چاپ رسانده است با عنوان «پژوهشی در سکه ها و مهرهای دوره صفویه» که در آن به تفصیل درخصوص مهرها و سکه های دروه صفوی توضیح داده شده است. به عبارتی هم به شاخصه های سکه ها و مهرهای شاهان دوره صفویه، هم انواع آنها و هم نمونه های متعلق به شاهان این دوره اشاره شده است. مهرهای سلاطین صفوی در موزه ها موجود نبود و تصاویر همگی از اسناد و اوراق تاریخی استخراج و اطلاعات دقیق آنها نیز از منشأت و نسخه خطی که در دوره شاه سلیمان نگاشته شده استخراج شده است.

نکته جالبی که درخصوص این مهرها و سکه ها میتوان به آن اشاره کرد این است که صفویان درصدد بودند هویت شیعی خود را با حک اسامی ائمه اطهار (ع) و مضامینی چون بنده، کلب غلام شاه ولایت، ارادت خود را به حضرت علی (ع) نشان دهند. این ارادت هم در مهرها و هم در سکه ها کاملاً بارز و آشکار است و به همراه این واژه ها غالباً اسامی چهارده معصوم و عبارت شهادتین و صلوات بر ائمه اطهار (ع) نیز در کنار اسم شاه و نام ضرابخانه آورده می شد.

با توجه به اینکه محل تحصیل شما هندوستان بود و تحقیقاتی درخصوص فرهنگ و هنر ایران و هند داشتید از نظر شما چه قرابت و مشترکات فرهنگی و هنری در آثار تاریخی دو کشور نمود یافت؟

مطالعات باستان شناسی، روابط ایران و هند را به پیش از دوره مادها برده اند؛ ریشه مشترکات فرهنگی ایران و هند را میتوان در باور داشت های میان ایرانیان و هندوان و در متون مقدس اوستا و ودا واکاوی کرد. مشترکات نژادی و زبانی نیز از جمله موارد قرابت این دو ملت بوده است.

در دوران هخامنشی کوروش و داریوش بخش هایی از شرق شبه قاره را تصرف کردند و شرقی ترین ساتراپ امپراتوری، مرکز مراودات اقتصادی و فرهنگی ایران و هند شد. از این طریق هنرهای هخامنشی، اشکانی و ساسانی به شبه قاره وارد و هنرمندان هندی را تحت تأثیر خود قرار داد.

یکی از دوران های مهم تاریخی در تاریخ میانه هند دوره حکومت بابر و فرزندانش است که موجب تأثیر هنر معماری، طراحی، نقاشی و بسیاری از هنرهای ظریفه ایرانی بر هنرهای هندی شدند. در حقیقت گورکانیان فصل جدیدی از هنرهای اسلامی را در شبه قاره ایجاد کردند و به عبارتی هنرهای ایرانی را در قلمرو حکومت خود بومی کردند و با توجه به مصالح و مواد اولیه ای که در شبه قاره وجود داشت آثار بدیع و منحصر بفردی چون تاج محل را خلق کردند.