پاسخی به نقد پرونده خوشنویسی ایران در یونسکو

ایسنا/ این خبر پیرامون پاسخی به نقد پرونده خوشنویسی ایران در یونسکو برای شما نوشته شده است.

25 آذر 1400 «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» در شانزدهمین جلسه کمیته بین دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید. پیش از ایران، 16 کشور عربی و ترکیه خوشنویسی را در همین اجلاس به نام خود ثبت کرده بودند. عنوان این پرونده و اقدام 17 کشور دیگر برای ثبت خوشنویسی به نام خود اما در ایران واکنش برانگیز شد.

جامعه خوش نویسان ایران تاکید دارد که ایران موفق نشد خوشنویسی را که خاستگاه آن از این سرزمین بوده در یونسکو ثبت کند و صرفا «برنامه پاسداری» را ثبت کرده که آن نیز جای نقد و بحث دارد. برخی انتقادها بر این است که ایران برنامه مستندی برای پاسداری از خوشنویسی ندارد و حتی در محافل بین المللی در جایگاه مناسبی قرار نگرفته است. از سویی، این موضوع از سوی برخی پژوهشگران ادعا شد که براساس مستندات بارگذاری شده در وبسایت یونسکو، پرونده ایران صرفا شرح اقدامات انجمن خوشنویسان در چند دهه اخیر است که مکتوب شده و به اسم «برنامه پاسداری» فرستاده شده است.

شروین معظمی گودرزی، مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران پیرامون پاسخی به نقد پرونده خوشنویسی ایران در یونسکو توضیح داد: ثبت در فهرست «برنامه ها، طرح ها و فعالیت های پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» به معنای آن است که عنصر میراث فرهنگی مورد نظری که برای آن برنامه ارائه شده است در دل همین پرونده به ثبت رسیده و تنها وظیفه کمیته بین دولتی در مورد پرونده ها، این است که به بررسی صلاحیت ثبت آن پرونده ها بپردازد.

او افزود: این اقدام آنقدر مهم است که یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در سطح بین المللی فصل مشخصی را با عنوان «پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در بعد بین المللی»، یعنی فصل چهارم کنوانسیون به آن اختصاص داده است. این فصل متشکل از سه ماده از 16 تا 18 است. ماده شانزدهم مربوط به ثبت عناصر میراث زنده در «فهرست معرف میراث فرهنگی ناملموس بشریت» است که تنها به رؤیت پذیرتر شدن عناصر میراث فرهنگی می پردازد.

او اضافه کرد: ماده هفدهم به «فهرست میراث فرهنگی ناملموس نیازمند پاسداری فوری» مربوط است که اساسا به پاسداری از عناصر مورد بحث می پردازد. ماده هجدهم دفتر ثبت «برنامه ها، طرح ها، و فعالیت های پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» است. ثبت از نوع سوم از همه مهمتر و سخت تر بود، چرا که دولت پیشنهاد دهنده باید علاوه بر اقدامات پاسدارانه ای که در پرونده های ذیل فهرست های دیگر هم می آید، برنامه مشخصی برای اقدامات خود ارائه دهد.

گودرزی تاکید کرد: به نظر من ثبت برنامه ها و فعالیت های مربوط به پاسداری از میراث ناملموس بسیار مهم تر از ثبت در فهرست های دیگر است؛ چرا که دولت مورد نظر متعهد به انجام برنامه مشخصی برای پاسداری از میراث زنده مورد نظر می شود. نکته مهم این است که وقتی پرونده ای را در قالب ماده هجدهم ثبت می کند به این معناست که یونسکو وجود میراث فرهنگی مورد نظر را پذیرفته که در پس آن برنامه مربوط به آن را مورد بررسی قرار داده و نهایتاً قبول کرده است.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران اظهار کرد: مطابق بند اول ماده 18 کنوانسیون 2003، کمیته بین دولتی بر مبنای پیشنهادهای تسلیم شده از سوی کشورهای عضو و هماهنگ با معیارهایی که مقرر است، این کمیته، تعریف و به وسیله مجمع عمومی وضع شود به شکل دوره ای برنامه ها، طرح ها و فعالیت هایی کشوری، زیرمنطقه ای یا منطقه ای را برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس که تشخیص می دهد به شکلی مناسب اصول و اهداف این کنوانسیون را منعکس می کند انتخاب و ترویج خواهد کرد. در این راستا نیازهای ویژه کشورهای در حال توسعه را در نظر می گیرد.

او ادامه داد: مطابق بند سوم ماده 18، کمیته عملیاتی سازی، طرح ها، برنامه ها و فعالیت های مورد اشاره را با انتشار تجربه های موفق همراه می کند و در این راستا راهکارهایی را مورد استفاده قرار می دهد که مقرر است توسط همین مرجع وضع شود.

گودرزی همچنین گفت: تهیه چنین پرونده هایی بسیار سخت است، به همین دلیل تعداد این نوع از پرونده ها در فهرستهای سه گانه یونسکو در کنوانیسیون 2003 بسیار کم است. از میان 629 میراث فرهنگی ناملموس که توسط 139 کشور که از زمان تشکیل کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو 2003 تاکنون به ثبت جهانی رسیده است، تنها 38 پرونده مربوط به برنامه ملی پاسداری بود، یعنی حدود یک شانزدهم پرونده ها است.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران درباره «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» که به عنوان هفدهمین عنصر فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، بیان کرد: هنر سنتی خوشنویسی ایران در برنامه ها، طرح ها و فعالیت های پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده و این اولین اقدام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است که چنین برنامه ای را نوشته که جا دارد از تمام دست اندرکاران این پرونده از جمله نویسندگان، مدیران و کارشناسان میراث فرهنگی قدردانی کرد.

او یادآور شد: این ثبت جهانی به پایداری همیشگی هنر خوشنویسی ایرانی کمک بسیار مهمی می کند و می توانیم یک برنامه جدی تر با حضور کارشناسان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، اساتید خوشنویسی و کارشناسان یونسکو بنویسیم که به زبان انگلیسی نشر شود تا به عنوان یک الگو برای سایر کشورها روی سایت یونسکو قرار گیرد تا کشورهای دیگر بتوانند از این برنامه استفاده کنند و آن را با توجه به شرایط و مقتضیات برای کشور خود بومی سازی کنند.

گودرزی اظهار کرد: بررسی ها نشان می دهد پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» به خوبی کلیت هنر خوشنویسی را معرفی و برنامه های خود را برای این پاسداری آن اعلام کرده است. این برنامه نشان می دهد دستگاه های دولتی به همراه سازمان های مردم نهاد مربوطه در کنار یکدیگر دست به دست هم دادند تا چنین برنامه ای نوشته شود که در زندگی مردم جامعیت داشته باشد.

او افزود: از دید یونسکو پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس به معنای منجمد کردن این نوع از میراث نیست، یعنی قرار نیست میراث زنده عینا همانی باشد که در گذشته بوده است، بلکه با تغییر زندگی و بنا به مقتضیات روز اجتماع مورد نظر ممکن است تغییراتی در آن میراث بوجود آید.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس همچنین گفت: پرونده ارسالی به یونسکو نشان می دهد به نوعی همه از خوشنویسی استفاده می کنند، برای مثال در کتابهای درسی مقاطع مختلف از فونت هایی با توجه به رسم الخط ایرانی استفاده شده است. خوشنویسی در جای جای زندگی مردم حضور دارد و مثال های فراوانی برای آن وجود دارد. زیبایی این میراث فرهنگی ناملموس در جاری و ساری بودن آن است که خود را با شرایط روز کنونی تطبیق داده است و با خلاقیت ایران این هنر ماندگار می شود.

گودرزی درباره ثبت هنر خوشنویسی ترکیه در فهرست معرف میراث فرهنگی ناملموس بشریت نیز اظهار کرد: این نوع ثبتی که ترکیه انجام داده است صرفا جنبه معرفی دارد، درحالیکه ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» فراتر از معرفی است و جمهوری اسلامی ایران در این پرونده علاوه بر معرفی هنر خوشنویسی نشان می دهد که این هنر در ایران سابقه طولانی دارد و جز میراث فرهنگی ناملموس ایران است، یعنی هنری که وجود داشته و دارد که برای آن برنامه نوشته می شود. این تصور برای عده ای از افراد وجود دارد که چرا وزارت میراث فرهنگی هنر خوشنویسی ایران را ثبت نکرد درحالیکه این تصور اشتباه است.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران اضافه کرد: هنر خوشنویسی همچون بوستانی است که ترکیه و عربستان و کشورهای همراه آنان تنها به ارائه تصویری از این بوستان بسنده کرده اند، در حالی که ایران برای این ماندگاری و رؤیت پذیری بیشتر این بوستان برنامه ارائه داده است.

او همچنین گفت: همانطور که دبیر سابق کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو 2003، خانم سیسل دویل، در مصاحبه خود با هانا اشرایبر و لوکاس لیزینسکی اعلام کرده است، فهرست ثبت اقدامات خوب پاسدارانه مطابق با روح کنوانسیون 2003 بوده و بهترین نوع ثبت است و همیشه جاری و ساری است و با ثبت آن فعالیت ها و آموزش ها ادامه دارد.

گودرزی افزود: با توجه به اینکه تنها 18 سال از عمر کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو 2003 می گذرد، 180 کشور عضو آن هستند که نشان از سرعت نفوذ این کنوانسیون دارد. نخستین کشورهایی که به این کنوانسیون پیوستند، هیچ کدام اروپایی نبودند. الجزایر نخستین کشور و سپس ژاپن، کره جنوبی، چین و گابن عضو این کنوانسیون شدند.

مدیر بخش میراث فرهنگی ناملموس در مرکز میراث ناملموس تهران بیان کرد: هرچند تهیه این نوع از پرونده ها دشوارتر از دو نوع دیگر است، اما امیدوارم بیش از پیش مورد نظر مدیران مربوطه قرار بگیرد؛ چرا که بر این باورم عناصر میراث ناملموس بسیاری در ایران وجود دارد که میتوان برای آنها برنامه ملی و حتی منطقه ای و فرامنطقه ای تهیه کرد.