نقاشی قهوه خانه ای موزه سمنان و داستان هایی که دارد

میراث آریا/ این خبر پیرامون نقاشی قهوه خانه ای موزه سمنان و داستان هایی که دارد، برای شما نوشته شده است.

در قسمت بالای پرده سمت راست، صحنه بهشت با قاب بندی هلالی تصویر شده است. درون قاب، حوض کوثر با هم نشینی دو ساقی کوثر حضرت علی (ع) و حضرت ابوالفضل عباس (ساقی علقمه) نقاشی شده که در آن حضرت علی (ع) در حال دادن آب کوثر به حضرت عباس (ع) با لباسی سرخ رنگ است.

بنابر روایات، این حوض یکی از جایگاه های قیامت است و براساس حدیث ثقلین در روز قیامت، پیامبر (ص) با مؤمنان امت خویش در کنار آن حوض دیدار می کند.

در کنار حوض کوثر، درخت و پرنده ای به تصویر در آمده که اشاره به «درخت طوبی» و «مرغ سلم» دارد که در نمونه های دیگر چون نقاشی و بقعه های متبرکه به عنوان حوری بهشتی معرفی می شود. این پرنده اسطوره ای که با سری به شکل انسان و بدنی به شکل پرنده و تاجی بر سر بر بالای درخت نشسته، به عنوان شاهد در کنار حوض کوثر قرار دارد. درخت طوبی درختی است در بهشت که خداوند از روح خود در آن دمیده و میوه هایش بر فراز آسمان بهشت آویخته است.

قسمت بالای تصویر و خارج از کادر هلالی صحنه ای از معراج پیامبر (ص) به تصویر در آمده است. پیامبر در سمت چپ این تصویر سوار بر براق با عبایی قهوه ای بر تن و عمامه ای سبز بر سر و هاله ای به رنگ زرد گردسر ترسیم شده است . براق مرکب پیامبر (ص) در شب معراج است که سرش به شکل انسان و بدنش شبیه به اسب است. در سمت راست شیری در مقابل براق و در کنار حضرت محمد (ص) نشسته است. شیر به عنوان سمبلی برای نشان دادن شجاعت و دلیری حضرت علی (ع) به مفهوم شیر خدا به کار رفته و «اسدالله الغالب» یکی دیگر از القاب آن حضرت است. بنا بر روایات، آن حضرت در شب معراج به شکل شیر بر سر راه پیامبر (ص) قرار می گیرد. ایرانیان نقش شیر یا حتی تندیس های آن را برای محافظت و پاسبانی و نیز برای مصونیت از تجاوز دشمن روی دیوارها و حصار قرار می دادند .

سفر ملکوتی معراج پیامبر (ص) با عبور از مسجد الحرام به مسجد القصی آغاز و سپس با سفر آسمانی و عروج به آسمان های هفت گانه و ملاقات با پیامبران پیشین و فرشتگان و همچنین مشاهده بهشت و جهنم ادامه پیدا می کند تا در نهایت ایشان در ملاقاتی بی واسطه با خداوند متعال به گفت وگو می پردازند. این واقعه پس از بازگشت دوباره پیامبر به زمین در قالب روایات و احادیث قدسی و نبوی و... برای آگاهی مردم بازگو شده است.

در ادامه در فضاهای جداگانه در دو طرف کادر هلالی، شخصیت های مختلفی که حکایت از قهرمانان واقعه کربلا دارند تصویر شده اند که در قسمت های دیگر نقاشی نیز مشاهده می شوند. این افراد از اهل بیت و نزدیکان پیامبر (ص) هستند که در کنار حوض کوثر دیدار می کنند و با توجه به شخصیت های تصویر شده در نقاشی های قهوه خانه ای احتمالاً اشاره به حضرت علی اکبر (ع)، قنبر غلام سیاه حضرت علی (ع)، سلمان فارسی، وهب نصرانی (از یاران امام حسین (ع) در نبرد کربلا)، دختر نسارا، امام حسن (ع)، مرد آهنگر و طفلان مسلم دارد. در قسمت پایین سمت چپ و خارج از کادر، تعدادی از شهدای کربلا به نمایندگی با سرهای بریده در دست و هاله ای نور دور سر، کنار حوض کوثر ایستاده اند .

محل استفاده از پرده های نقاشی قهوه خانه ای اغلب قهوه خانه ها بود. این تصاویر که دارای سبک و شیوه خاصی بودند به نام نقاشی قهوه خانه ای معروف شدند.

به گفته مهدی طالعی نیا، نقاش قهوه خانه ای انواع پرده ها عبارتند از:

1- پرده های عاشورایی با قدمت 400 ساله از زمان صفویه به بعد

2- پرده های درویشی با قدمت 80 ساله

3- پرده های متفرقه

لازم به توضیح است که پرده های درویشی نیز دو گونه هستند:

1- پرده های درویشی سنتی (با تکثر روایی و عدم وحدت موضوعی)

2- پرده های درویشی عاشورایی ( با وحدت موضوعی)

نکته مهم این است که ارکان اصلی هرگونه پرده درویشی عبارت است از «درشت قصه ها» و «ریز قصه ها».

«درشت قصه ها» که براساس پرسپکتیو مقامی با فیگورهای بزرگتر نمایش داده می شوند و همواره در تمام انواع پرده های درویشی ثابت هستند، عبارتند از :

1- قمر منیر بنی هاشم حضرت ابوالفضل العباس (ع) در مرکز پرده در حال جنگ با ماردابن سدیف ثعلبی در مرکز پرده.

2- حضرت اباعبدلله الحسین (ع) در حالی که حضرت علی اکبر (ع) را در آغوش دارند و عروس علی اکبر و لیلا در سمت چپ پرده.

3- حضرت عباس (ع) روبروی حضرت علی (ع) در کنار حوض کوثر در بهشت، بالای پرده سمت راست و دور کادر تعدادی از اولیا و محبان از قبیل وهب نصرانی و ... .

4- مار غاشیه و دوزخیان در پایین پرده سمت راست به همراه نکیر و منکر، ملک عذاب و ملک حساب و مردگان در کفن در حال زنده شدن در روز قیامت برای حسابرسی.

5- پایین پرده سمت چپ، شیر ابالحارث و سلطان قیس و وزیر در جوار سیدالشهدا.

موارد ذکر شده «درشت قصه هایی» هستند که در هرگونه پرده درویشی وجود دارد. اما «ریزقصه ها» بنا به نوع پرده درویشی سنتی یا عاشورایی متغیر است. طبیعتا در پرده درویشی های عاشورایی صرفا قصه های عاشورایی و در نوع دیگر پرده درویشی، قصه های مذهبی، عاشورایی، علوی و فولکلور طرح و تصویر می شوند. تعداد قصه ها در پرده های درویشی بنا به روایتی 70 فقره و بنا به روایتی دیگر 71 فقره است.

«ریز قصه های» پرده های درویشی آن عبارتند از :

1- بالا سمت چپ، خیام اهل حرم و خیمه دارالحرب، حضرت سیدالشهدا و علی اصغر، حرمله ملعون، لشکر ابن سعد، درویش کابلی، قتلگاه، شیر فضه در مقابل شهدا و خیمه دارالحرب.

2- در بالا در میانه کادر، دارالانتقام مختار، شمر، دو شقه کردن ابن زیاد، سربریدن حرمله و شبث، در دیگ کردن سنان بن انس، جنگ حضرت علی اکبر، جنگ حضرت قاسم (ع) با ازرق شامی و پسران.

3- بالا سمت راست در بالای کادر معراج حضرت محمد (ص) سوار بر براق در کنار اسدالله الاعظم.

4- پایین سمت چپ، قصه جوانمرد قصاب و امام علی (ع).

5- در میانه پایین، حضرت ابراهیم و ذبح اسماعیل، قصه متوکل عباسی و پیرزن و قصه مرد لاکپشتی.

از نقاشان قهوه خانه ای نام و آثار سید رسول امامی، علیرضا قوللر آغاسی، حسن قوللر و محمد مدبر شناخته شده تر است.