اهمیت کوه برای ایرانیان در دوره های مختلف تاریخی

ایسنا/ این خبر پیرامون اهمیت کوه برای ایرانیان در دوره های مختلف تاریخی برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

دکتر بابک داریوش، متخصص منظر کوهستان در یادداشتی با موضوع «کوه طبیعتی مقدس برای ایرانیان» کارکرد و جایگاه کوه در ادبیات، اعتقادات و باورهای دینی مردم ایران و همچنین کتاب قرآن را بررسی کرد. او تاکید دارد که کوه از گذشته تا امروز برای ایرانیان مقدس بوده و برای اثبات آن مصداق هایی آورده است.

در این نوشتار درباره اهمیت کوه برای ایرانیان در دوره های مختلف تاریخی آمد: کوه ها طبیعتی رمزآلود هستند، طبیعتی که انسان را به فکر وامی دارند. بلندا، طبیعت سخت و گاه دست نیافتنی با امکانات اولیه گذشته سبب شده بود تا پیشینیان نگاهی متفاوت از یک طبیعت صرف به کوه داشته باشند. قله آدم در سریلانکا که به باور مسلمانان جای پای حضرت آدم، به باور هندوها جای پای شیوا و به باور بودائیان جای پای بوداست، کوه حرا یا جبل النور که کلام وحی در آنجا بر حضرت محمد (ص) نازل شد و کوه سینا که حضرت موسی در آنجا خدا را ادراک کرد، همگی گواهی هستند بر اینکه کوهها طبیعتی آسمانی بوده اند.

بیشتر تمدن های اولیه با کوه رابطه ای فراطبیعی داشته اند و تمدن هایی که در اطرافشان کوه مهمی وجود نداشته، معابد و مقابرشان را به شکل کوه می ساختند، مثل تمدن سومر و مصر که زیگورات ها و اهرام را ساخته اند.

کارکردهای بسیار و رازآلود بودن کوه ها سبب شده بود تا این عناصر طبیعی به عناصری مقدس تبدیل شوند، کوه هایی که مرکز زمین هستند و به آسمان می رسند. از آنجا که در موقعیت جغرافیایی ایران، کوه ها منابع آب و حیات هستند این رابطه میان مردم و کوه ها در ایران اهمیتی دوچندان داشته است. هرودت درباره نیایش کردن پارسیان در دوره هخامنشیان می نویسد: "نیایش نه در عبادتگاه های بزرگ، بلکه در فضای باز و روی کوه ها انجام می گرفت. پارسیان بر بلندترین ستیغ کوه ها بالا می روند و در راه اهورامزدا دهش (قربانی) می کنند. "

گرامی داشتن کوه و جایگاه مقدس آن در شاهنامه بازتاب این چنینی دارد که فردوسی در خصوص عابدی موسوم به هوم از نژاد فریدون فرمود:

پرستش گهش کوه بودی همه ز شادی شده دور و دور از رمه
کجا نام آن پر هنر هوم بود پرستنده، دور از بر و بوم بود

تقدس کوه برای ایرانیان در ادوار مختلف قابل مشاهده است. در یک دسته بندی آیینی و مذهبی می توان رابطه کوه و ایرانیان را در سه دوره مهرپرستی، زرتشتی و اسلام در نظر گرفت. همچنین آیین های مذهبی مرتبط با تقدس کوه وجود داشته که در ادامه به آنها اشاره می شود.

دوره مهرپرستی

از نظر ایرانیان باستان، مهر یا خورشید در کوه زاده شده و در آن جا زندگی می کند. خانم دکتر جوادی معتقد است: از آنجا که می گفتند مهر از کوه زاده شده و در کوه می میرد، لذا هرجا غار یا کوهی که در دامنه آن، آب روان جاری بود آن جا را زیارتگاه مهر و ناهید خوانده و اوقات معینی برای ستایش این دو مقدس، به آنجا روی می آوردند و حاجت خود را از آنان می طلبیدند، مانند طاق بستان در کرمانشاه، پیر چک چک در یزد و بی بی شهربانو در تهران.

مهر یا خورشید خدای عهد و پیمان است. بر پایه مهریشت (بخشی از اوستا که در توصیف مهر نوشته شده)، مهر هر روز صبح بر گردونه زرین خویش از کوه البرز برمی آید و آسمان را درمی نوردد و با هزاران چشم، آریایی ها را می نگرد تا مبادا کسی به کژی بگراید و پیمان بشکند. داستان پدیدآمدن آتش و بنیاد نهادن جشن سده هم که مرتبط با کوه است در شاهنامه به این گونه آمد که هوشنگ با چند تن از نزدیکان از کوه می گذشتند که مار سیاهی نمودار شد. هوشنگ سنگ بزرگی برداشت و به سوی آن رها کرد. سنگ به کوه برخورد کرد و آتش از برخورد سنگ ها برخاست.

به گفته فردوسی:

فروغی پدید آمد از هر دو سنگ دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ

جهاندار پیش جهان آفرین نیایش همی کرد و خواند آفرین

که او را فروغی چنین هدیه داد همین آتش آن گاه قبله نهاد

یکی جشن کرد آن شب و باده خورد سده نام آن جشن فرخنده کرد

دوره زرتشتی

در آیین زرتشت هم کوهستان مقدس بوده و مورد ستایش قرار می گیرد. در اوستا کتاب زرتشتیان آمده است: "ای هوم! می ستایم ابرها و باران را که پیکر تو را بر چَکادِ کوه می رویاند. می ستایم ستیغ کوهی را که تو بر آن روییدی. همچنین در متون مزدیسنا به دلیل تقدسی که برای کوه قائل بودند، خانه هزار ستونی ایزد سروش را بر بالاترین قله کوه البرز متصور شده اند؛ لذا شاهد آنیم که مهمترین آتشکده های زرتشتی در بالای کوه های مقدس یا بر بقایای چارطاقی های مقدس آیین مهری ساخته شده اند. آتشکده پیر چک چک یکی از این معابد است.

همچنین زرتشتیان بر این باور بودند که پل چینوت (پلی که روح مردگان پس از مرگ برای رفتن به بهشت یا جهنم روی آن مورد ارزیابی قرار می گیرند) در کوههای البرز است و سه ایزد: مهر، سروش و رشن قاضی های این ارزیابی هستند.

در دوره زرتشتیان سه آتشکده بزرگ در ایران وجود داشته که هر سه بر بلندای کوه ساخته شده اند: آتشکده فرنبغ که آتش طبقه دانایان، پیشوایان و دبیران بوده و بنا بر منابع در کوه فرهمند قرار داشته، آتشکده آذربرزین که آتش طبقه کشاورزان و برزی گران شمرده می شده و بر فراز کوه ریوند قرار داشته، آتشکده آذرگشسب که آتش شاهان و بزرگان بوده و در کوههای آذربایجان قرار داشته است. همچنین زرتشتیان معتقدند آرامگاه زرتشت در کنار دریاچه و بر بالای قله سبلان واقع شده است.

دوره اسلام

این رابطه در دوره اسلامی هم ادامه داشته و کوه از نگاه دین اسلام دارای اهمیت بسیار است. در قرآن اشارات زیادی به کوه شده که ازجمله میتوان به آیه های زیر اشاره کرد:

«وَأَلْقَی فِی الْأَرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ» و کوه های بزرگ را در زمین بنهاد تا شما را نجنباند. در این آیه از کوه ها به عنوان لنگر یاد شده است. سوره لقمان آیه 10

«وَ أَلْقی فِی اْلأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمیدَ بِکُمْ وَ أَنْهارًا وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» و در زمین، کوه های ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد و نهرها و راه هایی ایجاد کرد تا هدایت شوید. سوره نحل آیه 15

«أَلَمْ نَجْعَلِ اْلأَرْضَ مِهادًا * وَ الْجِبالَ أَوْتادًا»، آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم و کوه ها را میخ های زمین. سوره نبا آیه 7و 8

«وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْنانًا»؛ و از کوه ها پناهگاه هایی برای شما قرار داد. سوره نحل آیه 81

چنانچه اشاره شد در دوره اسلامی در ایران با توجه به تاکیدی که دین اسلام در بر کوه ها دارد از اهمیت و کارکرد آن کم نشده است. در این دوره شاهد ساخت تعداد بسیار امامزاده ها بر فراز کوه ها هستیم که این موضوع مؤید ادامه تقدس کوه در ذهن ایرانیان است.

از سوی دیگر یکی از راههای ارتباط میان معبد و کوه مقدس یا به بیانی دیگر تقدس بخشی به معبد از طریق کوه مقدس، استفاده از سنگ های کوه مقدس در ساخت بنای معابد است، چنانچه در منابع مذهبی آمده بنای کعبه از پنج کوه مقدس ساخته شده است. ابن اثیر در کتاب "الکامل فی التاریخ" بیان کرده: آدم همین که به مکه رسید خانه ای از سنگ پنج کوه بنا کرد، ... و پایه های آن را از کوه «حرا» آورد. بغدادی هم در کتاب "طبقات الکبری" معتقد است کوه ابوقُبَیس یکی از پنج کوهی که کعبه با سنگهای آن ساخته شده است، کوه مقدسی که مشرف بر مسجدالحرام است.

آیین طواف

طواف کوه، آیینی باستانی است که در بسیاری از ادیان و آیین ها قابل رؤیت است. این آیین هنوز در کشور هند با دقت انجام می شود. ذکر این نکته لازم است که ایران و هند باستان در آیین مهر مشترک بوده اند. بر اساس سنتی هزاران ساله، هر سال هزاران نفر به زیارت کوه کیلاش در هندوستان می روند. زائران که از ادیان مختلف در هندوستان هستند معتقدند، طواف کوه کیلاش با پای پیاده برای تقدیر آنها خوب خواهد بود. البته جهت گردش به دور کوه میان بودائیان و هندوها متفاوت است.

مسیر طواف 52 کیلومتر است و برخی از زائران معتقدند این مسیر را باید در طول یک شبانه روز طی کرد. سعی میان صفا و مروه هفت مرتبه بین این دو کوه، از اعمال واجب مسلمانان در حج، هم نوعی طواف در کوهستان است. طواف (گردش) به دور زیگورات ها هنگام بالا رفتن از آنها و همچنین طواف چارطاقی ها که براساس نظریه ای اولیه تقدسشان را از کوه گرفته اند همگی از بقایای آثار طواف در کوهستان هستند. در ادبیات ایران هم بارها به طواف کوه قاف توسط سیمرغ اشاره شده است:

ظل او اندر زمین چون کوه قاف روح او سیمرغ بس عالی طواف/ مولوی «مثنوی معنوی» دفتر اول

بگرد کعبه جان در طوافند چو سیمرغان همه در کوه قافند/ عطار «جوهرالذات» دفتر اول

آیین قربانی کردن

یکی از مهمترین آیین های مـذهبی که پیوند عمیقی بـا کوه دارد، آیـین قربانی اسـت کـه در اسـطوره هـا و افـسانه هـا درخـور توجه بـوده و در ادیـان بزرگ الهـی جـز آیـین هـای عمـده بشمار می رفته که معمـولاً این آیین در بلندای کوه ها یا در پای چشمه ها انجـام میشده است. در روایت های تاریخ ادیان هم اولین قربانی در داستان هابیل و قابیل در کوه بوده است. در آیین مهری اولین قربانی را مهر انجام داده و مهر بنای این جهان را با کشتن و قربانی کردن گاو نخستین ممکن می سازد. مهر که دارنده دشتهای فراخ و زادگاهش سینه کوه و در غار است، از آذرخش دو قطعه سنگ در البرز زاده شده و قربانی مقدس را در غار انجام داده است.

در آیین زرتشتی قله کوه هر ئی تی مکـانی اسـت کـه بزرگـان بـه مراسـم قربـانی و سـتایش خـدایان مـی پرداختـه انـد. در حال حاضر هم در برخی از نقاط ایران مثل نیاسر کاشان قربانی گاو در فضای کوه و مجاور چشمه صورت می گیرد.