بررسی آخرین وضعیت میراث جهانی تخت جمشید

ایلنا/ این خبر پیرامون بررسی آخرین وضعیت میراث جهانی تخت جمشید برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

تخت جمشید یکی از معروف ترین و شناخته شده ترین میراث ایرانیان است که از قضا یکی از نخستین آثاری است که در فهرست میراث جهانی نیز به ثبت رسید. این مکان تاریخی از سال 1979 یکی از آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو است و در میان ایرانی ها نیز محبوبیت خاصی دارد. میراثی بجای مانده از امپراتوری هخامنشی که هرچند از آن کاخ های باشکوه پایه ستون ها و سرستون ها باقی مانده است اما همچنان ابهت و عظمت آن سبب تحسین بازدیدکنندگان می شود.

این مجموعه طی سالهای گذشته با عوامل مختلف جوی و فرسایشی همراه بوده و درعین حال بخش های وابسته به آن همواره مورد تعرض سوداگران گنج و آثار باستانی قرار گرفته اند. با شیوع ویروس کرونا و محدود شدن رفت و آمدها نه تنها فعالیت کارگاه های مرمتی تخت جمشید را محدود کرد بلکه شرایط را برای حضور سوداگران و تخریب آثار بیشتر کرد. البته این امر مربوط به دو سال اخیر نیست و همواره طی سالهای گذشته نیز جریان داشته که در برخی موارد با نظارت یگان حفاظت میراث فرهنگی و در برخی موارد نیز با حضور و گزارش فعالان میراث فرهنگی، تا حدودی مانع آسیب بیشتر شده است.

در این راستا با حمید فدایی (مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید) به گفتگو نشستیم تا پیرامون بررسی آخرین وضعیت میراث جهانی تخت جمشید صحبت کنیم.

بیش از دو سال از شیوع ویروس کرونا می گذرد. شیوعی که سبب تعطیلی بسیاری از مجموعه ها از جمله مجموعه میراث جهانی تخت جمشید شد. این تعطیلی نه تنها در حوزه بازدید بلکه در حوزه کاوش ها و کارگاه های مرمتی تاثیرگذار بود. با توجه به اتفاقات دو سال اخیر، وضعیت تخت جمشید چگونه است؟ آیا اکنون با فروکش کردن تب کرونا، کارگاه های مرمتی و حفاظتی برپا شده است؟

براساس مقاله بررسی آخرین وضعیت میراث جهانی تخت جمشید باید بدانید که فعالیت های حفاظتی ما در تخت جمشید بطور مستمر ادامه دارد و اکنون یکی از کارگاه های مهم ما حفاظت و مرمت پایه ستون های کاخ صد ستون است. طی سالهای گذشته تعدادی از پایه ستون های کاخ آپادانا مرمت و حفاظت شد. شواهد باقی مانده از بسیاری از این کاخ ها، همین پایه ستون ها و سرستون ها و درگاه ها هستند که حفاظت و مرمت آنها اهمیت زیادی دارد.

کاخ صد ستون، صد پایه ستون منظم و البته فرسوده دارد که طی سالهای سال، آسیبهای زیادی به آنها رسید. طی دهه های قبل و پیش از انقلاب مرمت هایی صورت گرفته که با روش ها و تکنیک های قبلی بوده که الان مورد تایید ما نیست. اکنون با روش ها و مواد جدید درصدد مرمت و حفاظت از این پایه ستون ها هستیم.

براساس مقاله بررسی آخرین وضعیت میراث جهانی تخت جمشید باید بدانید که در حدود یک سال گذشته تا امروز، 10 پایه ستون از کاخ صد ستون مرمت شده که حدود 10 درصد از کاخ را دربرمی گیرد. این پایه ستون ها دارای مشکلات زیادی بودند و براساس اولویت بندی در صدد مرمت سایر پایه ستون ها برخواهیم آمد. درعین حال مستندنگاری دقیق آنها نیز انجام می شود. کارهای آسیب شناسی و موضوعات مربوط به حفاظت های اضطراری و وصالی قطعات جدا شده و استحکام بخشی و گذاشتن ملات و درزبندی با ملات های آهکی در دست اجراست. این ملات ها منعطف تر هستند و گرفتاری های سیمانهای گذشته را ندارند.

با توجه به آنکه طی یک سال گذشته 10 ستون از کاخ صد ستون مرمت شده آیا می توان گفت سرعت مرمت این آثار این اجازه رامی دهد که هر سال 10 ستون مرمت شود و مرمت کامل کاخ قرار است 10 سال به طول بیانجامد یا روند دیگری اخذ خواهد شد؟

اینکه گفته می شود، 10 ستون مرمت شده، برای آن است که فقط مرمت همین کاخ در دست نبوده و در کنار آن امور و کارگاه های مرمتی دیگری نیز فعال هستند. یکی از کارهایی که در مجموعه تخت جمشید انجام می دهیم، این است. درعین حال مرمت کاخ هدیش، مرمت های اضطراری که پیش می آید و سایر فعالیتها در تخت جمشید در جریان است. یکی دیگر از کارگاه های مرمت و حفاظتی ما در نقش شاپور ساسانی در نقش رستم است. این نقش در دهه های قبل حفاظت شده است. این نقش یکی از مهمترین نقش های ساسانی در نقش رستم است که بر سر آرامگاه داریوش بزرگ قرار دارد و از آنجایی که کتیبه مهمی دارد درصدد مستندنگاری و آسیب نگاری آن هستیم.

براساس مقاله بررسی آخرین وضعیت میراث جهانی تخت جمشید باید بدانید که طی سالهای گذشته فعالیت های زیادی در حوزه سنگ شناسی انجام شده و نیاز است تا یافته هایمان در این حوزه آموزش داده شود و به سایر سایتهای سنگی منتقل شود. این کار از استان فارس آغاز شد و درخواست کردیم تا کارشناسان حفاظت و مرمت که در سایتهای سنگی فعال هستند برای شرکت در کارگاه های آموزشی معرفی شوند. الگوی حفاظت سنگ را نه تنها در تخت جمشید بلکه در سایر سایت های سنگی اجرا کنیم.

طی سال های قبل از شیوع ویروس کرونا شاهد حضور مرمتگران بدون مرز در تخت جمشید بودیم. این افراد با شیوع کرونا به کشورهای خود بازگشتند. آیا اکنون که شاهد افزایش روند واکسیناسیون و تا حدودی مهار کرونا هستیم، توافقاتی برای بازگشت دوباره مرمتگران خارجی به تخت جمشید انجام گرفت؟

دو فصل از فعالیت آنها پیش رفت و هفته آخر حضور آنها با شیوع کرونا مصادف شد. بعد از کرونا تقریبا ارتباطمان قطع شد اما می دانم که هم آنها آمادگی ادامه حضور در تخت جمشید را دارند هم ما مشتاق هستیم که حضورشان ادامه یابد. سعی داریم مجدد با آنها وارد مذاکره شویم. در آخرین ارتباطی که در سال 1398 داشتیم قرار بر برگزاری کنفرانسی گذاشته شد که دستاوردهای دو فصل فعالیت خود را عرضه کنند، این کارگاه قرار بود در بهار 1399 برگزار شود که با شیوع کرونا متوقف شد. اکنون در حد صحبت و گمانه زنی اولیه است. هنوز پاسخ رسمی نداده ایم.

در دوره ای شاهد بروز مشکلاتی در حوزه تامین مصالح و مواد مرمتی برای تخت جمشید بودیم که با حضور مرمتگران بدون مرز تا حدودی این مشکلات حل شد چراکه آنها توانستند مواد و مصالح مورد نیاز برای مرمت تخت جمشید را با خود بیاورند، اکنون که حدود دو سال از آخرین حضور آنها می گذرد، وضعیت مواد و مصالح مورد نیاز مرمت و حفاظت تخت جمشید چگونه است؟

یکی از حسن هایی که برقراری ارتباط با مرمتگران بدون مرز برای ما داشت آن بود که بسیاری از مواد مصرفی تخت جمشید تامین شد. متاسفانه وارد کردن و انتقال این مواد که از جمله مواد آهکی فراوری شده هستند، بسیار سخت است. از همان همکاری هنوز مواد زیادی باقی مانده و تلاش شده از شرکت های مرمتی، رزین هایی مصرفی که تقریبا تمام شده اند، تامین شود. اکنون کسری زیادی نداریم و به اندازه ای مصالح داشتیم که نه تنها کارهای مرمتی تخت جمشید پیش برود بلکه بتوانیم کارگاه آموزشی نیز برگزار کنیم.

درحال حاضر وضعیت کلی تخت جمشید چگونه است؟ کدام بخش به حفاظت و مرمت بیشتری نیاز دارد و کدام بخش شرایط بهتری دارد؟

با توجه به آنکه کارگاه های مرمتی ما به صورت مستمر فعال است، میتوان گفت توازنی درخصوص وضعیت مناسب مجموعه ها و کاخ های تخت جمشید وجود دارد. در کاخ آپادانا کارگاه مرمت دایر داشتیم، در کاخ صد ستون پایه ستون ها مرمت و یکی از درگاه های آن مرمت شد. در کاخ هدیش نیز مرمت یکی از مهمترین درگاه های سنگی آن همچنان پیگیری می شود. در کاخ شورا و کاخ تچر دو کارگاه با حضور ایتالیایی ها دنبال شد. میتوان گفت مرمت و حفاظت در بخشی از هر یک از کاخ های مجموعه تخت جمشید انجام شد.

با این وجود با توجه به مشکلات موجود و البته فرسایشی که طی 2500 سال تاکنون اتفاق افتاده، در حوزه مرمت همچنان جای کار زیادی وجود دارد. امید است با توجه به ظرفیت های بوجود آمده بتوانیم پاسخگوی نیاز تخت جمشید باشیم. طی سالهای گذشته تعداد کارشناسانمان از دو نفر به حدود 15 نفر رسیده که می توانند آموزش دهنده باشند. امیدواریم کار با همین آهنگ پیش برود.

یکی از دغدغه های همیشگی پایگاه های میراث جهانی تامین بودجه و تزریق اعتبارات است. تخت جمشید در این حوزه با چه چالش هایی دست و پنجه نرم می کند؟

تامین بودجه بسیار سخت است. اصلا باورپذیر نیست. هرچند دائم از انجام کارهای مختلف و برپایی کارگاه های مرمتی در تخت جمشید صحبت می شود اما واقعیت آن است که ما نیز بخشی از پیکره میراث فرهنگی هستیم و مانند سایر بخش ها با مشکلات مالی روبه روییم. هرچند همکاران ما در ستاد هم تلاش می کنند اما در همین حد است که می توانیم حقوق ها را پرداخت کنیم. شاید اگر مصالحی که ایتالیایی ها برایمان آورده اند را نداشتیم همین الان با مشکل تامین اعتبار برای تامین مواد و مصالح روبرو می شدیم. اصولا شرایط خوبی در تامین اعتبارات نداریم و تلاشمان برای پرداخت دستمزدها و حقوق است تا انگیزه برای ادامه کار را فراهم کنیم. هرچند وزیر جدید در بازدیدی که رییس جمهور از تخت جمشید داشت تلاش کرد اما امور تخت جمشید درحال حاضر با کمبود بودجه روبروست. اعتبارات استانی به تخت جمشید تعلق نمی گیرد و نگاه ما به اعتبارات ستادی و ملی است.

در گذشته که اعتبارات بهتری داشتیم، مسئله خود را فقط بر روی حفاظت و پژوهش منعکس نکرده بودیم بلکه پروژه های زیرساخت گردشگری را مدنظر قرار داده بودیم. وضعیت و امکانات زیرساخت گردشگری تخت جمشید نیازمند توجه است. کف سازی مسیر دسترسی، سرویس های بهداشتی و سایر بخش های زیرساخت های گردشگری به دلیل کمبود اعتبار مغفول مانده اند.

کتیبه محدوده محوطه شهر تاریخی استخر که یکی از چهار کتیبه تاریخی مربوط به دوره ساسانی موسوم به کتیبه فرخزاد است و در سالیان گذشته از سوی افراد سودجو پس از تخریب از مجموع چهار کتیبه جدا و به سرقت رفته بود و بیش از یک دهه است که تصور می کردیم تخریب شده، چندی پیش در یک مرغداری پیدا شد. از چگونگی پیدا شدن و وضعیت و شرایط این کتیبه برایمان بگویید.

این کتیبه، یکی از کتیبه های چهارگانه ای است که به عنوان کتیبه های استخر یا تخت طاووس ثبت ملی شده بود. این کتیبه ها در زمره گورنوشت ها هستند. سه کتیبه دیگر در حاشیه کوه رحمت در مجاورت شهر استخر روی دیواره ای نوشته شده اند و وجود دارند. کتیبه ای که بتازگی پیدا کردیم، در مقابل سه کتیبه دیگر بر روی یک ستون قرار داشت که در دل همان کوه تراشیده شده بود. این کتیبه همچون سه کتیبه دیگر در شمار کتیبه های خصوصی قرار گرفته و حکم گورنوشت را دارد و متن آن به ساختن دخمه ای برای فردی به نام فرخزاد اشاره دارد.

این کتیبه بر روی یک ستون نوشته شده، همین امر سبب شد تا شرایط برای دزدیدن آن فراهم شود و حدود یک دهه پیش مفقود شد. البته تصور ما آن بود که تخریب شده است. هرچند کتیبه مهمی است و به نوعی مکمل سه کتیبه دیگر است اما طی سالهای گذشته خبری از وجود یا عدم وجود آن نداشتیم و ناپدید شده بود.

اخیرا واحدی تحت عنوان کتیبه شناسی در پایگاه میراث جهانی تخت جمشید راه اندازی شده تا ظرفیت های موجود شناسایی شود. کتیبه های متعددی در تخت جمشید و حریم آن وجود دارد و میتوان گفت بیشترین کتیبه ها و خط نوشته ها و یادمان نوشته ها از دوره هخامنشی تا دوره های متاخر را در این محوطه داریم که نیازمند پژوهش است. این امر سبب شد تا موفق شدیم علاوه بر شناسایی کتیبه های جدید در حریم پایگاه و فراهم کردن شرایط حفاظت از آن، طی هفته گذشته گزارش هایی از پیدا شدن این کتیبه نیز دریافت کردیم.

در نزدیکی سه کتیبه دیگر تخت طاووس، مرغداری قرار دارد که کتیبه چهارم در حیاط آن پیدا شد. ستون را شکسته بودند و به چند قسمت تقسیم شده. خوشبختانه کتیبه آسیب جدی ندیده و ستون است که تخریب شده است. بعد از شناسایی کتیبه که البته وضعیت خوبی هم نداشت و حفره ها و کابل هایی که برای انفجار از آن استفاده شده است در آن موجود بود، درصدد ایمن سازی وضعیت این کتیبه برآمدیم. مستندنگاری آن در حال انجام است و محل دقیق آن بر اساس عکس های حدود 7 دهه گذشته در حال شناسایی است و در آینده نزدیک قطعات وصالی و ستون احیا و در محل خود نصب و شرایط حفاظت محیا خواهد شد.

طی 10 سال گذشته همواره در گزارش ها مطرح می شد که این کتیبه تخریب شده است درحالی که اکنون توانستیم آن را پیدا کنیم.

میتوان گفت این ستون که حامل کتیبه ساسانی است، توسط سوداگران منفجر شده است. آیا آنها به قصد بدست آوردن گنج درصدد تخریب این کتیبه برآمده اند؟

این ستون بر اثر انفجار به قطعات مختلف تقسیم شده است و همانطور که گفتم هنوز سیم هایی که برای انفجار آن استفاده شده، در آن وجود دارد. حتی حفره دیگری هم ایجاد کردند تا بتوانند با مواد انفجاری مجدد آن را منفجر کنند. متاسفانه این امر تبدیل به یک بیماری همه گیر شده و این تصور وجود دارد که درون ستون ها و بخش هایی که دارای کتیبه هستند، گنج یا چیزی نهفته است یا حتی برخی این تصور را دارند که زیر این کتیبه ها چیزی نهفته است. چنانکه در بسیاری از مکانهایی که دارای کتیبه است شاهد آن هستیم که سوداگران درصدد خالی کردن اطراف کتیبه برآمده اند که سبب آسیب رسیدن به آن شده است.

کتیبه تنگ بلاغی یکی از آن نمونه هاست که به دلیل خالی کردن اطراف و زیر آن سبب سقوطش از محل اصلی آن شده بودند که در نهایت چند ماه پیش توانستیم آن را به جای اصلی خود بازگردانیم. این امر درخصوص سایر کتیبه ها نیز صدق می کند. چنانکه طی ماه های گذشته مجبور شده ایم چندین بار حفره هایی که در اطراف کتیبه پهلوی تنگ خشک کنده شده است را پرکنیم. این کتیبه نیز سند مهمی است. حتا در شورای فنی به این نتیجه رسیدیم که نیاز است تا این کتیبه را بطور اضطراری جابجا کنیم. این اثر نیز ثبت ملی است و با وجود آنکه حدود 40 تا 50 تن است شاید نیاز باشد که آن را جابه جا کنیم. این کتیبه یک نوع وقف نامه است که روی تخته سنگی بزرگ حک شد. نبشته های اول و دوم آن مربوط به بخشیده شدن منطقه ای پر باغ از سوی کسی به نام فرخ پسر نرمان است که به دوره ساسانی می رسد و آن را شناسنامه سیوند می دانند. اگر به وضعیت این کتیبه رسیدگی نشود ممکن است با وضعیت کتیبه تنگ بلاغی روبرو شود. از این امر نیاز است تا از آن حفاظت کنیم.

با توجه به شهرت محوطه تخت جمشید و پاسارگاد و تعدد کتیبه ها و سنگ نبشته هایی که در این محوطه وجود دارد، عموما در طول سال یا ماه، با چند نمونه از دست درازی های سوداگران و تخریب کتیبه ها روبرو می شوید؟

شاید بهتر باشد یگان حفاظت میراث فرهنگی یه این سئوال پاسخ دهد. اما آنچه حساسیت ما را برمی انگیزد، توجه به کتبیه هاست، چرا که سنگ نبشته های منطقه علاوه بر یک میراث مادی به جهت مفاهیم زبانی یک میراث معنوی نیز به حساب می آیند. در صورت تخریب کتیبه ها، آنها قابلیت بازسازی نخواهند داشت و در واقع بخشی از میراث فرهنگی و معنوی این سرزمین از میان خواهد رفت. این درحالی است که افرادی که درصدد انفجار و تخریب کتیبه ها برمی آیند تصورشان آن است که در درون یا زیر این کتیبه ها گنج نهفته است درحالی که بیشتر این کتیبه ها حکم سنگ قبر را داشتند و بیشتر آنها گورنوشت هستند و کتیبه تدفینی بحساب می آیند. کتیبه های استخر نیز از جمله گورنوشت هستند.

البته معتقد هستم جوی که در فضای مجازی درخصوص گنج یابی بوجود آمده نیز بر ایجاد توهمات بیشتر در میان سوداگران تاثیرگذار بوده و به بیشتر شدن موارد تعرضات دامن زده است. حتی در فضاهای مجازی متاسفانه شاهد حضور افراد تحصیلکرده نیز هستیم که به موضوعات اینچنینی دامن می زنند و کاسبی راه انداخته اند که نتیجه آن تخریب هایی است که شاهد آن هستیم. نیاز است تا دراین خصوص اطلاع رسانی شود تا آگاهی عموم جامعه دراین خصوص بیشتر شود. نباید فراموش کرد که وقتی کتیبه ای تخریب می شود گاهی امکان بازسازی آن وجود ندارد. گاهی نقش و گاهی نوشته وجود دارد که شاید بتوان در برخی مواقع بر اساس اسناد موجود، نقش ها را ترمیم کرد اما کتیبه ها میراث مکتوب ما هستند که در صورت از بین رفتن قابل بازیابی نیستند.

این روزها باتوجه به وقایعی که درخصوص تجاوز سوداگران به آثار تاریخی و کتیبه ها شاهد هستیم، نگرانی هایی ما در خصوص حفاظت از این آثار بیشتر شده. نباید فراموش کرد که کتیبه ها میراثی هستند که سالها از یورش غارتگران جان سالم به در برده اند و به زمانه ما رسیده اند و بسیاری از میراث مکتوب ما اعم از کتاب ها و اسناد تاریخی در طول سالها از بین رفته اند اما کتیبه ها برجای مانده اند و تاریخ تطور زبان فارسی را نشان می دهند.

یکی از فعالیت هایی که طی سال گذشته دنبال می کردید ساماندهی کتیبه های تخت جمشید است. در این حوزه چه تعداد کتیبه ساماندهی شده است؟

وقتی از کتیبه ها و الواح گلی تخت جمشید صحبت به میان می آید اذهان به سوی 3هزار الواح گلی می رود این درحالی است که تمام الواح گلی موجود در گنجینه تخت جمشید انگشت شمار هستند و شاید حدود 30 تا 40 قطعه اثر مهر و الواح گلی باشد. بخشی از الواح گلی که مربوط به خزانه تخت جمشید است و در گنجینه نگهداری میشد، ساماندهی شده است. بیشتر اینها اثر مهر است. ضمن آنکه ساماندهی قطعات زیادی که کتیبه دار بودند و در گنجینه نگهداری می شدند انجام گرفته. این کتیبه ها روی شال ستون های مختلف قرار داشتند و بررسی ها انجام گرفت. وصالی ها صورت گرفته و حتی آجر نوشته ها را ساماندهی کردیم.

البته این انتظار وجود دارد که بخشی از الواح گلی استرداد شده به وطن خود تخت جمشید بازگردد و با وجود قول مساعدی که داده شده، این آثار هنوز به تخت جمشید تحویل داده نشده اند. قرار بر آن بود که تعدادی الواح گلی همچون سردیس سرباز هخامنشی، سفرهای استانی داشته باشند و در استانهای مختلف به نمایش گذاشته شوند و مردم آن را ببینند، سپس به تخت جمشید بایند و در اینجا به نمایش درآیند. اما با شیوع کرونا این امر متوقف شد وهرچند خواستار باقی ماندن تعدادی از این الواح گلی به صورت دائمی در گنجینه تخت جمشید بودیم، هنوز این امر محقق نشده است. اکنون شرایط نگهداری ما بهینه تر شه است و می توانیم از این گنجینه نگهداری کنیم.

مردم این انتظار را دارند که بخشی از این آثار به وطن خود یعنی تخت جمشید بازگردد. البته ما توقع نداریم تمام این آثار بازگردد بلکه اگر تعدادی از آنها هم بازگردد راضی خواهیم بود، این تعداد می تواند نماینده ای از 30 هزار لوح دیگر باشد.