مقبره سید صدرالدین یادگاری از عصر صفوی در دشت چالدران است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، مقبره سید صدرالدین یادگاری از عصر صفوی در دشت چالدران است.

میرسیدشریف الدین علی صدر قاضی عسگر شیرازی در اوایل سال 915 ه.ق بعد از قتل قاضی محمد به تنهایی به صدارت رسید، جد اعلای او میرسید شریف جرجانی، صاحب کتاب «صرف میر» بود که اصالتا اهل استرآباد بود ولی در شیراز سکونت اختیار کرد، از این رو به شیرازی ملقب شد.

او در سال 917 ه.ق به مشهد مقدس رفت و منصب صدارت را به میر عبدالباقی یزدی سپرد، بعد از مراجعت مجدد به دستور او در سال 919 ه.ق به منصب صدارت دست یافت، سید صدرالدین در سال 920 ه.ق در جنگ تاریخی چالدران که فرمانده قلب لشکر شاه اسماعیل بود به هنگام شروع مقاتله در اولین حمله لشکر عثمانی همراه با تعداد دیگری از ارباب مناسب به شهادت رسید.

دلایل و شواهد وجود مقبره سید صدالدین در چالدران

دلایل متقن و علمی برای اثبات وجود مقبره سید صدرالدین در چالدران وجود دارد که عبارت از وقوع جنگ چالدران و اشاراتی که مورخان به آن داشته اند، مطالعات باستان شناسی و اظهارنظر و باورهای اهالی هستند.

مورخان متعددی در منابع تاریخی به واقعه دشت چالدران اشاراتی داشته اند، از جمله «علی اکبر دهخدا» چالدران را نام یکی از دهستان های دوگانه، بخش سیه چشمه ضبط و موقعیت آن را بطور دقیق بیان و به جنگ نیز اشاراتی کرده است.

گرانتوسکی نیز به واقعه چالدران در نزدیکی چالدران اشاره کرد و موقعیت محل را مشخص می کند، «سرجان ملکم» وقوع حادثه را در سرزمین آذربایجان و دشت مذکور دانسته و از «میر سید شریف صدرالصدور» نامی اسم می برد که یکی از امرای شاه اسماعیل صفوی بوده و در آن جنگ به قتل رسیده است.

محمدجواد مشکور نیز در کتاب خود محل دشت را در نزدیکی ماکو نوشت: «سلطان سلیم اول در سال 918 ه.ق به سلطنت نشست، وی یکی از نیرومندترین پادشاهان عثمانی است، پس از کشتن 40 هزار تن از شیعیان آن نواحی از هفت ساله تا 70 ساله به ایران لشکر کشید و در سال 920 ه.ق جنگ سختی در چالدران بین طرفین روی داد.»

در سال 1370 شمسی مطالعات باستان شناسی به سرپرستی بهمن کارگر عضو هیات علمی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی به منظور اطلاع از وجود قبر سیدصدرالدین در محل آغاز شد که در این مطالعات هیات مذکور چهار گمانه پژوهشی به ابعاد مختلف در اطراف بقعه باز کردند که در دو مورد از گمانه ها به قبور قدیم اسلامی برخورد کردند که در هر دو مورد از سنگهای قلوه ای برای دیوارسازی جانبی قبر استفاده شده بود.

کشف بقایایی از اسکلت خرد شده

براساس مقاله مقبره سید صدرالدین یادگاری از عصر صفوی در دشت چالدران است باید بدانید که هیات همچنین در بررسی کالبد بیرونی قدیم مقبره بقایایی از اسکلت خرد شده فرد خردسالی را یافت که قراین موجود نشان داد استخوان ها از محل دیگری به این محل انتقال و در کنار ضلع مقبره دفن شده است.

نتایج مطالعات نشان داد که مقبره مذکور از داخل به شکل مدور و از بیرون شش ضلعی است و بنای آن از سه ماده اصلی سنگ، ملاط، کاه و گل ساخته شده است، سنگ ها از نوع آتشفشانی اسیدی متعلق به کواترنر بوده و عمدتا به رنگ سفید هستند.

بخش اعظم آنها از سیلیس تشکیل شده و دارای مقداری میکا–پیروکسن و فلدسپات هستند، این سنگ ها در برابر فرسایش مقاومت چندانی نداشته و به سادگی پوسته پوسته می شوند. تنها بخش هایی که حاوی سیلیس زیاد هستند در برابر فرسایش و هوازدگی مقاومت می کنند، حاصل تخریب و فرسایش سنگهای یاد شده تشکیل خاکی به رنگ سفید تا خاکستری متمایل به قهوه ای است که علیرغم تراکم پذیری زیاد آن باربری زیادی را ندارد.

در محدوده بقعه و قبور اطراف چهار مخروط افکنه دیده می شود که قطر رسوبات موجود در کف آنها از رأس مخروط واقع در دامنه ارتفاعات تا قاعده آن در دشت به تدریج ریزتر می شود.

هنگام کاوش مشخص شد که بالا بودن آبهای تحت الارضی، پی مقبره و قبور شهدا را غرقاب کرده که علت آن به احتمال قوی تخلیه آبهای زیرزمینی در انتهای مخروط افکنه در اثر انباشته شدن رسوبات و به احتمال کمتر مربوط به تغییر مسیر حرکت آب چشمه بالادست بنا یا هر دوی اینها است.

باورها و ادعاهای اهالی برای وجود قبر یکی از اولاد پیامبر

باورها و ادعاهایی که از اهالی محل به خصوص پیران سالخورده در روستاهای اطراف دشت چالدران که سینه به سینه منتقل شده از دیگر دلایل وجود قبر یکی از اولاد پیامبر(ص) در این مکان است و از این رو اهالی چالدران با توجه به پندارهای گذشته همواره به زیارت این مکان مقدس می آیند و وظایف دینی خود را در کنار هویت فرد مدفونی که در میان مردم شهرت دارد بجای می آورند. مضافا اینکه در کشور ترکیه کنونی نیز در منتهی الیه شرق آن کشور در زمان صفویه بخشی از خاک ایران بوده، دشت مرکزی به همین نام چالدران در استان «دغوبایزید» وجود دارد.

نوع معماری آرامگاه

باید به این نکته اشاره کرد چون عدد شش از اعداد مقدس اوایل دوره صفوی است، عدد مذکور در آرم سلطنتی دولت صفوی به صورت کلک شش پر محاط در شش ضلعی منتظم جای گرفته است.

همین اعتقاد در ارسال ضریح شش گوش برای حرم امام حسین (ع) و حرم علی اکبر (ع) ذی مدخل بوده و از علاقه شدید آنان به این اسطوره استقامت، مظهر شهادت حکایت می کند.

فرم مذکور به صورت لوحه ای از اجزای اصلی قسمت خارجی (قبله قاپوسی) بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می شود و خاصه آنکه مذهب فوق در مقبره شیخ حیدر بدو صورت متجلی است.

تکرار فرم با کاشی در انتهای ساقه آجری آرامگاه، بقیه فرم در دو طرف سردر مقبره در محل گفته شده از داخل بعضی از قبور در محوطه معروف به شهیدگاه واقع در مجاورت حرمخانه، سنگهای مسطحی به شکل شش گوش بدست آمده است.

دیواره این قبور به وسیله آجر نظم یافته و روی آنها را سنگهای مکعبی بزرگ و کتیبه دار پوشانده است، اینان مریدان خالص شیخ حیدر بوده اند که در جنگ شیروان در رکاب مرشد خود و در راه اعتلای مذهب تشیع به شهادت رسیده اند، بنابراین استفاده از عدد مذکور در ایجاد پلان شش ضلعی در مقبره شیخ صدرالدین وزیر اعظم شاه اسماعیل صفوی حاکی از اعتقاد بی چون و چرای شیخ به سلسله صفوی اسماعیل، مرشد عامل و نهایتاً به علی و اولاد علی(ع) و نیز اعتقاد راسخ به بانی تشیع امام جعفر صادق (ع) می تواند محسوب شود.

مقبره شیخ صدرالدین از حیث پلان با آرامگاه شیخ حیدر تفاوت دارد، اما در نحوه کرسی چینی سنگی، سنگهای نما، استفاده از ملاط ماسه و آهک در بنا با مقبره منفرد فوق هماهنگ است.

مقبره شیخ صدرالدین از حیث نحوه تراش سنگ، کاربرد آنها در بنا و نیز کارگذاری سنگ های کوچک برای حفظ فرم بنا با بنای گنبددار کوچکی که سابقاً در مجاورت حرم خانه بقعه شیخ صفی در اردبیل بوده و در حال حاضر برچیده شده، قابل مقایسه است.

به همین دلیل انتخاب مقبره به اوایل دوره صفوی محتمل به نظر می رسد، ذکر این نکته گفتنی است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال 1378 به دلیل تکریم محل از سوی اهالی چالدران با حفظ پلان مقبره مکشوفه، یادمان آجری گنبددار در اطراف آن احداث کرد که نقشه آن الهام گرفته شده از بنای اولیه مقبره است.

این یادمان دارای کرسی چینی از جنس سنگهای سفید تراش خورده است که ارتفاعی حدود دو متر را شامل می شو د و به منظور زیباسازی آن از اره تزئینی در قسمت فوقانی کرسی چینی ایجاد کرده اند.

ایوان رفیع و زیبای مقبره در سمت جنوب آن تعبیه شده و تزئیناتی همچون مقرنس کاری آجری و قاب بندی در آن بکار رفته و نورگیرهای داخلی، قسمتی از نور داخلی یادمان را تاُمین می کنند.

وزارت کشور در سال 1376 به پاس احترام به شهدای جنگ چالدران جاودانه کردن جنگ شاه اسماعیل صفوی با سلطان سلیم عثمانی که در سال 920 ه.ق به وقوع پیوست، بخش سیه چشمه را به فرمانداری ارتقا و نام آن را به چالدران تغییر داد.