یخچال آقا رحیم تنها یخچال سنتی باقی مانده در زنجان است

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار و گزارش های بدست آمده، یخچال آقا رحیم تنها یخچال سنتی باقی مانده در زنجان است.

بوزخانا در زبان ترکی به معنی محل نگهداری یخ یا به عبارت دیگر یخچال است. تاریخ ساخت بنا دقیقاً مشخص نیست. طبق گفته های برخی باغداران قدیمی منطقه، یخچال آقارحیم یکی از چند یخچال سنتی حاشیه جنوبی شهر زنجان بوده که توسط شخصی به نام آقارحیم در دوران پهلوی اول ساخته شده است.

پیش از رواج استفاده از یخچال های الکتریکی، در گذشته ساکنان شهر زنجان همچون بسیاری از مردم مناطق دیگر ایران از یخچال های سنتی برای نگهداری یخ استفاده می کردند. در محدوده جنوبی شهر زنجان و مشخصاً در ساحل شمالی زنجان رود، چندین یخچال سنتی وجود داشته که بیشتر آنها امروزه تخریب شده و از بین رفته اند.

بوزخانا یا یخچال آقارحیم یکی از معدود یخچال های سنتی باقی مانده است که امروزه در داخل یکی از باغ های خصوصی جنوب شهر زنجان واقع است. این یخچال در گذشته از سه بخش تشکیل می شده که دو بخش آن با همدیگر ارتباط داشتند. در حال حاضر از یخچال قدیمی دو سالن بزرگ مرتبط با هم برجای مانده و از سالن سوم هم فقط بخش هایی بصورت مرمت و بازسازی شده باقی مانده است.

امروزه هر سه سالن کارکرد خود را ازدست داده و به عنوان محل نگهداری احشام و انباری مورداستفاده قرار می گیرند. دو سالن اصلی بنا در جهت شرق به غرب ساخته شده و با یک در کوچک به همدیگر راه می یابند. سالن سوم که بخش اعظم آن تخریب شده در راستای شمالی جنوبی و در فاصله اندکی از دو سالن قبلی ساخته شده است.

مصالح استفاده شده در یخچال آقارحیم، لاشه سنگ و ملاط آهکی در دیوارها و آجر در قسمت های بالاتر و سقف است. پوشش سقف بنا بصورت طاق قوسی است. نوع و شکل طاق ها بیشتر به صورت هلالی است. در قسمت های فوقانی دیوارها در فواصل مختلفی پنجره هایی با طاق قوسی تعبیه شده است.

هر سه سالن به صورت فضاهای ساده مستطیلی شکل بودند که در گذشته محلی برای نگهداری یخ بوده اند. با توجه به نزدیکی به چشمه های آب حاشیه زنجان رود، ذخیره سازی یخ در این بناها به راحتی انجام می یافته است.

برای تهیه یخ، حوضچه هایی را که در پای دیوار سایه انداز احداث میشد، در شب های سرد زمستان تا سطح معینی از آب پر می کردند. سرمای شدید شب هنگام، موجب یخ بستن آب این حوضچه ها می شد. مقدار آبی که در شب های بعد، بر روی این توده های منجمد هدایت میشد، به اندازه ای بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد کند. بطور کلی، ارتفاع آب روی سطوح یخ قبلی از چند سانتیمتر تجاوز نمیکرد و این کار آنقدر تکرار میشد تا قطر یخ ها به اندازه عمق حوضچه ها می رسید.

پس از آن، یخچال داران صبحگاهان، به جان یخ ها می افتادند و با پتک یا وسایل دیگر یخ ها را قطعه قطعه می کردند و هر قطعه را با غل و زنجیر به مخزن یخ منتقل کرده و به داخل گودال می ریختند.

با توجه به تخریب و از بین رفتن یخچال های سنتی شهر زنجان در چند دهه اخیر، یخچال آقارحیم تنها یخچال سنتی برجامانده در شهر زنجان و از معدود یخچال های استان زنجان است. از ویژگی های مهم یخچال آقارحیم معماری ساده و به کارگیری معماری سنتی ایرانی است.

به گفته مالک چند سال پیش دو سالن اصلی یخچال محل نگهداری احشام تبدیل شده ولی امروزه کاربری خاصی ندارد. سالن سوم نیز پس از تخریب بخشی از آن و بازسازی تبدیل به انباری شده است.

به گفته روستاییان، بخش هایی از گنبد بنا توسط مردم محلی در گذشته مرمت شده است.

از نظر هنر معماری و نیز دانش مهندسی، یخچال یکی از بهترین مصداق های دانش «انسان-طبیعت-معماری» و تعامل انسان با رفتارهای طبیعت و عناصر طبیعی در فصول مختلف سال است.