مسجد قاولقا بنایی تاریخی با نقاشی های دیواری منحصر بفرد است

میراث آریا/ براساس آخرین اخبار منتشر شده، مسجد قاولقا بنایی تاریخی با نقاشی های دیواری منحصر بفرد است.

یکی از آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان راز و جرگلان، مسجد و مکتب خانه شفیعی است که در روستای قاولقا قرار دارد و به همین سبب به مسجد قاولقا شهرت یافت که از نظر پلان و نقاشی های دیواری که دیوارهای مسجد را تزیین کرده بسیار جالب توجه است. این طرح ها شبیه شاخ قوچ در دستبافته های قوم ترکمن از قبیل نمد، فرش و پارچه های ابریشمی است.

این مسجد در روستای قاولقا از توابع بخش جرگلان، در فاصله 40 کیلومتری از مرکز شهرستان قرار دارد. قدمت مسجد حدود 100 سال است و ویژگی برجسته آن طرح های منحصر بفرد گیاهی دیوارهای داخلی آن است.

روستای قاولقا موقعیت دره ای دارد و در 50 کیلومتری شمال غربی شهر راز قرار گرفت. مسجد و مکتب خانه بر شیب دامنه تپه ماهورهای حاشیه رودخانه سومبار ایجاد شده است. به نحوی که تمام معابر اطراف شیب زیاد به سمت رودخانه دارند. وجود رودخانه و آب مناسب در کنار موقعیت کوهستانی و دره ای منطقه که چراگاه و مراتع مناسبی ایجاد کرد، بطور طبیعی باعث شد اقتصاد زیست پایه مردمان این منطقه کشاورزی و دامداری باشد.

تاریخچه

از زمان بنیان گذاری بنای اولیه مسجد شفیعی قاولقا اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی مسجد کنونی به استناد قول معمرین روستا و تاریخ درج شده بر روی چند سرستون مسجد سال 1380 هجری قمری است. نقاش مسجد که پیشه نجاری هم داشته و در نوسازی مسجد سهیم بود، یکی از اهالی محل به نام اُراز مراد روزبه است که به سال 1313 در یکه سعود متولد شده و خاطراتی از زمان ساخت مسجد دارد. هشت سال بعد از نوسازی مسجد، بنای مکتب خانه یا مدرسه علمیه به سال 1388 قمری (1347 شمسی) در مجاورت مسجد ساخته شده است.

براساس مقاله مسجد قاولقا بنایی تاریخی با نقاشی های دیواری منحصر بفرد است باید بدانید که وجه تسمیه اثر به نام شفیعی به دلیل کارکرد مذهبی مسجد و مدرسه است که شفیع به معنای شفاعت کننده بر آن نام نهاده شده است. همچنین نام قاولقا در زبان ترکمنی به معنای «جمع شدن» است. در این خصوص دو نقل قول وجود دارد: اول به دلیل شرایط طبیعی و دره ای روستا که در دو سوی آن کوه ها به هم نزدیک شده (یا جمع شده) و دوم اینکه اهالی روستا پس از مهاجرت از ترکمنستان در این آبادی جمع شده اند و به همین دلیل محل را قاولقا نام نهاده اند.

ویژگی ها

مهمترین ویژگی مسجد و مکتب خانه قاولقا وجود تزئینات نقاشی با نمادهای خاص ترکمنی در دیوارهای مسجد و نیز تزیین سرستون های چوبی ایوان مسجد و مکتب خانه در این مجموعه است. وجود سنت تزیین مکان مقدس یک رسم باستانی است که ریشه در دوره پیش از تاریخ دارد و نمونه های بارز آن در فلات ایران «معبد منقوش زاغه» و در ترکیه «پرستشگاه چَتل هویوک» است. رسم تزیین مکانهای مقدس با نقاشی در دوره های جدیدتر و با پیشرفت های تکنولوژیک به تدریج رنگ باخته و با آرایه های معماری پیشرفته تر همچون گچبری و کاشی کاری جایگزین شد. از این رو، وجود نقاشی های کاملاً بومی همراه با نمادپردازی قوی در مسجد قاولقا از ویژگی های خاص این اثر منحصر بفرد است.

مشخصات اثر

مسجد و مکتب خانه شفیعی مجموعاً به مساحت 304 مترمربع در مرکز روستای قاولقا قرار دارد. طی دوره قاجار تا اوایل قرن حاضر بسیاری از روستاها ایران دارای مکتب خانه هایی بودند که وظیفه تربیت شاگردان و آموختن شرعیات دینی و مذهبی را بر عهده داشتند. در روستای قاولقا این مکتب خانه در کنار مسجد ساخته شده و یک مجموعه واحد مذهبی را تشکیل داده است. مسجد و مکتب خانه در شیب دامنه و بر کناره چپ رودخانه سومبار ساخته شد. به دلیل شیب زیاد دامنه در این بخش از روستا، برخی مساکن روستایی و نیز مسجد و مکتب خانه با ساختار پلکانی ایجاد شده است، به نحوی که صحن مسجد در شرق ایوان، روی بام یک واحد انباری قرار گرفته است.

مسجد و مکتب خانه با مصالح خشت و گل ساخته شده و سقف مسطح تیرپوش دارند. مسجد در ضلع جنوبی و مکتب خانه در ضلع شمالی مجموعه ساخته شده اند. بنای مسجد از یک تالار مستطیل شکل ستون دار و یک پیش تالار یا ایوان ستون دار با جهت گیری شمال شرقی جنوب غربی تشکیل شده است. پلان تالار مسجد (شبستان) مستطیل شکل به ابعاد تقریبی 9/5 متر در 6/5 متر است. با وجود این به دلیل شیوه ساخت و مصالح بکار رفته درمجموعه، بنای مسجد کاملاً گونیا و راست گوشه نیست و ابعاد هر ضلع بصورت جزئی با هم اختلاف دارد.

در جلوی مسجد (ضلع شمال شرق) یک ایوان ستون دار کشیده و باریک وجود دارد که سقف آن مانند شبستان مسجد تیرپوش است. سقف ایوان روی پنج ستون چوبی از جنس ارس قرار گرفته است. ستون ها دارای سرستون های خراطی شده به شکل پیچ های دوگانه حلزونی بر یکی از سرستون ها تاریخ 1380 قمری درج شده که زمان ساخت آنها را نشان می دهد. این نوع سرستون ها که علاوه بر ایوان مسجد، در ایوان ستون دار بسیاری از مساکن روستایی منطقه جرگلان هم دیده می شود، به عقیده بسیاری از محققان، نماد مذکور شاخ پیچ خورده قوچ است که در باورهای قوم ترکمن نقش مهمی دارد و اشاره به قوچ ذبح شده توسط ابراهیم خلیل الله است. وجود یک جفت شاخ قوچ بر لب بام ایوان ستون دار این اندیشه را تقویت می کند.

همچنین نقش سر قوچ، کاملاً مشابه نمونه های نقش شده در مسجد قاولقا در بین منسوجات و دست بافته های منطقه جرگلان ازجمله در نقوش نمدها، فرش ترکمن و حتی برخی پوشاک با طرح سوزن دوزی شده وجود دارد.

مهمترین بخش مسجد تالار ستون دار است که شبستان و محل برپایی نماز است و با نقاشی تزئین شده است. این تالار دو در ورودی دارد که به ایوان ستون دار باز می شوند. در سمت مقابل ورودی، دیوار قبله قرار دارد که سراسر آن با نقوش و نمادهای سنتی ترکمنی نقاشی شده است. این دیوار با سه خط افقی به چهار نوار موازی تقسیم شده و تمام سطح آن با نقوشی تزیین شده است. محراب به شکل یک فرورفتگی ساده قوس دار در میانۀ دیوار قبله قرار گرفته است. در وسط محراب یک نماد نقشی به شکل سه جفت شاخ پیچ خورده قوچ بر یک محور عمودی روی هم نقش شده است. در بالای این نماد، یک نقش به شکل دو لوزی تودرتو دیده می شود.

مشابه همین نقش در ابعاد بزرگتر در طرفین محراب بر دیوار قبله نقش شده، هر طرف سه نقش که درمجموع هفت نماد با قوس های دو پیچان را نشان می دهد. حاشیه های فرورفتگی محراب، با پیچک های کوچک تزیین شده که در قسمت بالای محراب به شکل یک نماد گیاهی درآمده و تصویر انتزاعی درخت مانندی را تشکیل داده است. در حدفاصل هر یک از نمادهای دوپیچان دیوار قبله، گلک هایی با هشت گلبرگ نقش شده است که گلبرگ آنها به صورت متناوب سفید و سرخ رنگ است. سایر دیوارهای مسجد فقط تا لبه طاقچه پنجره ها تا حد ازاره بصورت یکدست نقاشی شده و نقوش کمرنگی مشابه طرح های دوپیچان در دیوار ضلع شمالی و جنوبی هم دیده می شود که رنگ گذاری نشده اند.