مسجد ملک زوزن فخر آثار تاریخی خراسان است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، مسجد ملک زوزن فخر آثار تاریخی خراسان است.

تا سال 1328 خورشیدی کمتر کسی می دانست که چه در گرانبهایی به نام مسجد ملک زوزن در دشت دورافتاده و در میان خانه های خشت و گلی و محقر روستای زوزن آسیب پذیر بر جای ماند. در آن سال آندره گدار برداشتهای خود و عکسهایی را که از بخش های باقی مانده مسجد در سال 1319 خورشیدی گرفته بود، در مجموعه مقالات آثار ایران منتشر و پژوهشگران را از وجود آن آگاه کرد.

براساس مقاله مسجد ملک زوزن فخر آثار تاریخی خراسان است باید بدانید که بعد از گدار ایران شناسان دیگر اروپایی، آمریکایی و ایرانی از جمله اولگ گرابار، شیلا بلر و دکتر شهریار عدل بنا را از نزدیک مورد بازدید و مطالعه قرار دادند و به برخی از جزئیات از جمله محتوای کتیبه ها و رمز و رازهای نهفته در آن پی بردند.

نگارنده نیز طی سه فصل بررسی و گمانه در اطراف مسجد توانست فضاهای جانبی مسجد را شناسایی و به کم و کیف ساخت و پرداخت آن پی ببرد. در بررسی های اولیه، آندره گدار ضمن بیان مشخصات کالبدی و معماری آن، با توجه به درگاه انتهای ایوان قبله اظهار نظر کرده بود که مسجد جزیی از کاخ ملک زوزن بوده است، اما در گمانه زنی های سمت غربی مسجد و مجاور درگاهی مذکور نشانه ای از ساخت و ساز بعد از سده چهارم هجری قمری مشاهده نشد و اظهار نظر گدار می تواند بیان ایده ای باشد که هیچگاه عملی نشده است.

شیلا بلر در بررسی های میدانی خود موفق شده است جزییات بیشتری از تزیینات و محتوای کتیبه های مسجد را معرفی کند و به اعتبار مضمون برخی کتیبه ها آن را مدرسه ای پندارد.

دکتر شهریار عدل در ضمن برداشتهای فوتوگرامتریک متوجه وجود فضاهای معماری و عناصر تزیینی و کتیبه هایی شده که از نظر آندره گدار و شیلا بلر دور مانده اند.

دکتر عدل با توجه به فضاهای کاربردی و مضمون کتیبه ها و تزئینات ناقص، بنا را مسجد مدرسه ای ناتمام فرض کرده و اعتقاد داشت که بنا ساخته شده اما تزئینات آن به اتمام نرسیده است. دکتر عدل توانست با نزدیک شدن به تزیینات رویه دیوار انتهایی ایوان قبله بر روی داربست تنها کتیبه های فارسی مسجد در درون قاب آجری با مضمون: «دوعاگوی عز تو دوعا می خواهد» را تشخیص دهد و با بررسی دقیق کتیبه های برجسته کاشی در درون قاب ها به این امر پی ببرد که هنرمند با قراردادن کاشی هایی با رنگ های متفاوت کنار یکدیگر موفق به ساخت نخستین کاشی معرق در این مسجد مدرسه شده است.

گمانه زنی های نگارنده هم منجر به کشف نکات و حقایقی پیرامون مسجد شد که پژوهشگران پیشین با آنها مواجه نشده بودند، در نخستین فصل گمانه زنی تصمیم گرفتیم چگونگی شکل گیری فضای منهدم شده ای در جنوب ایوان قبله را که پاکار طاق ورودی آن بر بدنه پایه ایوان باقی مانده بود مطالعه کنیم.

علاوه بر این که شالوده پایه دیگر ورودی یک شبستان در جنوب ایوان را مشاهده کردیم، با شگفتی به پایه های ستبر آجری در مجاورت ایوان برخورد کردیم که به صورت ردیف می توانستند باقی مانده از یک شبستان بسیار وسیع و بزرگ کهن تر از مسجد ملک زوزن باشند و مطالعات ما در درون ایوان و صحن مجاور ایوان شرقی مسجد ملک زوزن هم منجر به کشف پایه هایی در راسته پایه های مکشوفه قبلی و متعلق به همان شبستان بسیار وسیع بود، اما ستون های کشف شده در سمت جنوب ایوان با ستون های جبهه شرقی در شکل گیری اولیه تفاوت داشت به این معنی که در ابتدا و احتمالا سده سوم هجری قمری ستون های استوانه ای نسبتا باریک ساخته شد.

در مرحله بعد آن ستون استوانه در میان یک جدار آجری مکعب با تزیینات پلکانی شکل محاط شده و در مرحله بعد همان ستون ها به گونه ای تقویت شده که از مقطع مستطیل برخوردار باشد. در این مرحله تعداد ستون ها زیاد شده و به سمت شمال و شرق گسترش یافته است، ستون های داخل ایوان کنونی تخریب شده اما شالوده آنها برجای مانده در حالی که ستون های جنوب ایوان کاملا تخریب نشده و از فضای بین ستون ها به عنوان کارگاه های تراش آجر و قالب گیری کاشی برای تزئین مسجد کنونی استفاده شده است.

در سمت شمال ایوان نیز اقدام به گمانه زنی شد و علاوه بر پیدایش شالوده پایه شمالی ورودی شبستان مسجد کنونی، یک محراب زیبا با کتیبه های برجسته گچی نقاشی شده متعلق به آخرین مسجد قبل از مسجد کنونی کشف شد که در درون یک حفاظ صندوق مانند گل و خشتی نگهداری شده بود.

یافته های باستان شناسی اطراف مسجد ملک زوزن نکات جدید فراوانی را روشن کرد که در این مقال کوتاه فرصت معرفی آنها نیست، اما با توجه به مطالعات صورت گرفته و یافته های باستان شناسی جمع بندی اجمالی از کم و کیف مسجد ملک زوزن قابل ارائه است.

در اوایل قرن 7 هجری قمری مسجد عظیم و وسیع باقی مانده از دوران سلجوقی احتمالا از نوع مساجد شبستانی و گسترش یافته مساجد پیشین وجود داشته و قوام الدین مؤیدالملک ابوبکر علی زوزنی، ملک زوزن در اوج اقتدار تصمیم گرفت آن مسجد را منهدم و تجدید بنا کند.