ویژگی های فرهنگ سکونت در خانه های قاجاری لاهیجان

میراث آریا/ این خبر پیرامون ویژگی های فرهنگ سکونت در خانه های قاجاری لاهیجان برای شما نگارش شده است.

برای دستیابی به درک دقیق تری از معماری خانه های قاجاری لاهیجان، بررسی تناسب بین فرهنگ سکونت و نوع معماری خانه ها ضرورت دارد، چرا که در هر یک میتوان بازتاب هایی از دیگری را ملاحظه کرد.

تجربه ساکنان خانه های تاریخی لاهیجان حاکی از آن است که در گذشته بطور معمول در هر خانه چندین خانواده زندگی می کردند که با هم پیوند خانوادگی داشتند و برای یک خاندان مایه مباهات و اعتبار بود که در کنار یا نزدیکی هم باقی بمانند و از یکدیگر حمایت کنند. بزرگان خانواده هم اغلب تلاش می کردند که فرزندانشان را پس از ازدواج همچنان در خانه خود جای دهند و از آنها حمایت کنند.

بازتاب این ویژگی های فرهنگی را میتوان در زبان بومی هم ملاحظه کرد. برای مثال، در گویش گیلکی لاهیجان به ازدواج کردن مردان، «زن بردن» گفته می شود و همان گونه که از این فعل بر می آید ازدواج برای مرد به معنای این بود که همسر خود را از خانه پدری به جای دیگری ببرد. بدین ترتیب، اگر دامادی به جهت نبود استطاعت مالی مجبور بود که در خانه پدر خانمش زندگی کند، این امر برای او نوعی سرشکستگی محسوب میشد و اصطلاح «داماد سرخانه» با چنین نکوهشی همراه بوده است.

براساس مقاله ویژگی های فرهنگ سکونت در خانه های قاجاری لاهیجان باید بدانید که در خانه های قاجاری لاهیجان به نظر می رسد بر خلاف تصور متداول امروزی، اتاق هایی که یک خانه را شکل می دادند، به هر کدام به عنوان یک واحد مسکونی نگریسته می شد. زندگی کردن یک خانوار در یک اتاق امری نامتعارف محسوب نمی شد و معمولا چندین خانوار در هر خانه زندگی می کردند. بدین ترتیب، تعجبی ندارد که در اکثر خانواده ها در دوران گذشته به صورت جمعی در یک سکونتگاه اقامت داشته اند.

بدین ترتیب، بر خلاف تأکیدی که نسبت به تعریف مرزها و حریم ها برای یک خانه مسکونی نسبت به دنیای بیرون از آن وجود داشته است، در داخل هر خانه، خانواده های متعددی در تعامل نزدیک با یکدیگر زندگی می کردند و تعریف حریم ها و جداسازی این خانواده ها و افراد از یکدیگر به شکل بسیار کمرنگ تری اتفاق می افتاده است. بدین ترتیب، برای مثال اتاقی که محل زندگی یک خانوار بوده است، می توانست در شرایط خاصی مثل مراسم مذهبی و مانند آن به همراه اتاقهای کنار خود به مکانی برای گردهمایی و پذیرایی از میهمانان تبدیل شود. این امکان وجود داشت که با بازکردن در اتاق هایی که به صورت پهلو به پهلو به هم مرتبط هستند، یکباره تعریف و نوع استفاده از فضاهای خانه متحول شود و کاربرد جمعی پیدا کند.

توجه به این ویژگی های فرهنگ سکونتی برای فهم معماری خانه های لاهیجان ضرورت دارد. اصلاحات عامیانه زیادی هست که به کمک آنها میتوان جنبه هایی از فرهنگ زندگی در خانه ها در دوره قاجار را استنباط کرد. برای مثال، اصطلاحاتی مانند این که «در خانه فلانی همیشه باز است» یا «فلانی سفره پدر خود را دیده است» از جمله آنها هستند. در گذشته وقتی گفته میشد «در خانه فلانی همیشه باز است» معنای مستقیمش این بود که واقعا در خانه آن فرد تمام شبانه روز باز بوده است. برخی اهالی قدیم لاهیجان هنوز دورانی را به یاد می آورند که مردم واقعا در خانه ها را باز می گذاشتند و نیازی به قفل و حفاظ دزد و غیره احساس نمیشد. البته معنای ضمنی این اصطلاح هم این بوده که او فرد معتبری در محل بوده و مردم می توانستند هر زمانی به وی مراجعه کنند و درخواست هایشان را مطرح کنند و پاسخ بگیرند.

وقتی در اصطلاح متداول بین مردم گفته می شود «فلانی سفره پدر خود را دیده است» منظور این است که او به خانواده معتبر و اصیلی تعلق دارد که افراد زیادی بر سر سفره آن فرد نشسته اند. سفره گسترده داشتن یکی از ویژگی های خانواده های متمول و اصیل بوده که مایه مباهات و فخر برای این خانواده ها محسوب میشده است. در خانواده های بزرگ این عرف وجود داشته که در فرصت های مختلف همچون اعیاد و مراسم های مذهبی در خانه خود را به روی مردم بگشایند و از آنها پذیرایی کنند. این خصیصه فرهنگی با خصوصیت میهمان نوازی و میهمان دوستی در فرهنگ ایرانی ارتباط نزدیک داشته است.

در سفرنامه های متعددی که از سیاحان گیلان در دوره قاجار باقی مانده میتوان به شدت فرهنگ میهمان نوازی اهالی گیلان پی برد که، هر زمان در خانه یکی از بزرگان شهر میهمان بوده و از توصیفات او میتوان دریافت که میزبانان چیزی از پذیرایی کم نمی گذاشتند. در تمام این سفرنامه ها هیچ سخنی از میهمانسرا یا هتل در میان نمی آمده است.

هر چند بیان این قبیل ملاحظات و مصادیق فرهنگی را میتوان همچنان ادامه داد. در مجموع باید توجه داشت که شکل زندگی مردم در دوره قاجار در عین وجود شباهت های فراوان، تفاوت های زیادی با وضعیت امروزی دارد و این تفاوت ها هم شامل تفاوت های ملموس در نحوه انجام بسیاری از امور روزمره مانند آشپزی، غذاخوردن، حمام رفتن و بطور کلی نحوه گذراندن اوقاف در خانه شود و هم شامل تفاوت های غیرملموس در ذهنیت افراد نسبت به مفاهیم و ارزش های مرتبط با زندگی در خانه مانند مفهوم حریم خصوصی، مفهوم آسایش یا زیبایی در مسکن، جایگاه هر یک از اعضای خانواده، شأن مهمان، منزلت همسایه و مانند آن می شود.

برومبرژه پس از اشاره به محوربندی های ذهنی سه گانه که در نحوه سازماندهی فضایی خانه های روستایی گیلان مستتر است، بر ارتباط معماری با جهان بینی قومی تأکید می کند: «… بطوریکه ملاحظه می شود، اشکال معماری فقط پاسخ هایی به قیود محیط و یا شواهدی دال بر سطح معینی از پیشرفت فنون نیستند، بلکه این اشکال بر طبق اسلوب هایی سبکی و مفهومی سازمان می یابند که به کیفیتی انفکاک ناپذیر در هم آمیخته اند و از خلال آن میتوان به عمیق ترین جنبه های تجربه قومی، یعنی به جهان بینی قوم راه یافت.»