قلعه مومن آباد مرکز اصلی قیام و دعوت اسماعیلیان قهستان بود

ایسنا/ براساس آخرین اخبار بدست آمده، قلعه مومن آباد مرکز اصلی قیام و دعوت اسماعیلیان قهستان بود.

رجبعلی لباف خانیکی اظهار کرد: رشته کوه مؤمن آباد در شرق شهرستان بیرجند از شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده و مشتمل بر ارتفاعات جوزان، کوه کنده ای، آره کوه، قلعه حسن صباح، تیغ سیاه، خلیل آباد و نصرآباد است. قلعه کل حسن صباح مهمترین قلعه اسماعیلی قهستان بوده و مرکز اصلی نزاریان و اقامتگاه رهبر اسماعیلیان در آن رشته کوه قرار داشت.

وی ادامه داد: مهمترین رویدادی که در قلعه مؤمن آباد رخ داد، برگزاری مراسم «قیامةالقیامه» بود، آئینی که در الموت هم برگزار شده بود. آن رخداد بر شهرت قلعه مؤمن آباد افزود و موجب شد که نامش بارها در تاریخ ثبت شود و آن قلعه به عنوان اصلی ترین پایگاه اسماعیلیه در شرق جهان اسلام مطرح شود.

لباف خانیکی گفت: مراسم قیامة القیامه را مورخان از جمله «عطاملک جوینی» و «رشیدالدین فضل الله» نقل کرد و اگرچه اسماعیلیه را به گرایش به چنگ و رباب و شراب متهم کرده و با واژگانی چون «فساد»، «فضاحت» و «الحاد» آلوده اند، اما نتوانسته اند در نوشته های خود سایه سنگین اجتماعی، سیاسی و اعتقادی آنها را نادیده بگیرند، از جمله انعکاس آن وجوه را در روایت اجمالی مراسم قیامةالقیامه از قول خواجه رشیدالدین فضل الله مرور می کنیم، «او را (حسن صباح) در قهستان نایب رئیس، مظفر بود. خطبه و سجل و فصل بر وی فرستاد و نمود که: من حسنم و می گویم که خلیفه خدای بر روی زمین منم و خلیفه من این رئیس مظفر است و باید فرمان او برند و کلام او را کلام ما دانند و آنچه او گوید دین و حق دانند».

این باستان شناس خراسانی تصریح کرد: قلعه مؤمن آباد را پژوهشگران و ایران شناسانی چون «ولفرام کلایس» آلمانی و «پیتر ویلی» انگلیسی از نزدیک دیده و شرحی بر آن نوشته اند. در تیر 1374 نیز من آن را از نزدیک مورد بررسی قرار دادم و از عظمتش در شگفت شدم. شادروان دکتر فرقانی هم در سال 1385 در کتاب تاریخ اسماعیلیان قهستان شرحی بر آن نوشته و بالاخره آقای محمد فرجامی در پی بازدید میدانی و با استفاده از منابع مختلف شرح تفصیلی بر آن و چند قلعه دیگر شهرستان درمیان نوشته و در مجموع اطلاعات نسبتا خوبی فراهم شده است.

وی گفت: قلعه مؤمن آباد در فاصله حدود 400متری روستای نصرآباد و بر فراز «کوه حسن صباح» واقع شده و دروازه اصلی آن از میانه دو برج در جبهه جنوب غربی و مشرف بر روستای نصرآباد است. این قلعه که بر پهنه ای نعل اسبی شکل به طول حدود 1000و عرض حدود 50 تا 100متر گسترده شده، مشتمل بر برج و باروی سنگی و مستحکم بوده که در برخی نواحی آن هنوز دیوارهایی به ارتفاع 5 تا 10متر باقی مانده است.

لباف خانیکی خاطرنشان کرد: قلعه مؤمن آباد مشتمل بر سه بخش به هم پیوسته است. شرقی ترین بخش قلعه به «کل حسن» معروف است. این بخش که وسیع ترین و کم ارتفاع ترین قسمت قلعه است، به پرتگاه ها محدود و کاملا ویران شده و در میان خرابه ها سه مخزن آب قابل تشخیص است و بر سطح منطقه قطعات متعدد آجر و سفال مشاهده می شود.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی افزود: «کل دختر» غربی ترین بخش قلعه را شامل می شود و از نظر وسعت کوچکتر و ارتفاع آن بیشتر است. در بالاترین سطح این بخش حوض انبار بزرگی قابل تشخیص بوده که بخش عمده فضای داخلی آن از آوار دیوارها پر شده است.

وی اظهار کرد: بخش میانی یا «ارگ» مجموعه متراکمی از فضاهای معماری شامل اطاق ها، برج ها و حوض انبارها یا مخازن آب است. در میانه این بخش یک بنای بزرگ دو طبقه قرار داشته و اطاق ها با پلان مستطیل و منظم با پوشش هلالی و جناقی، بعضا با دیوار آجری ساخته شده اند. در همین بخش برخی از دیوارها را با کاهگل اندود کرده اند. وجود یک حیاط چهار ایوانی با چهار برج در چهار گوشه و نوع و کیفیت مصالح و ساختار معماری حاکی از این است که بخش حاکم نشین قلعه مؤمن آباد این قسمت بوده و پراکندگی آجرهای تراش و قالب زده منقوش، سفال های مرغوب منقوش و زرین فام و قطعات گچبری نشان دهنده این واقعیت است که ارگ از جایگاه والا و مهمی برخوردار بوده است.

لباف خانیکی تشریح کرد: در بخش میانی یا ارگ، معبری دو بخش کل حسن و قلعه دختر را به هم ارتباط می داده است. فضاهای متنوع معماری و دستکندها در این قلعه زیاد است. علاوه بر تالارها، اطاق ها، ایوان ها و مخازن آب در ابعاد گوناگون آثار و نشانه تونل ها و کانال ها یا راه های مخفی نیز در قلعه وجود دارد که شاید مثل روزن ها و تیرکش دیوارها جنبه دفاعی داشته اند.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: در پیرامون قلعه نیز بقایای معماری متعددی از جمله آسیاب، گورستان، زندان و کانال آبرسانی وجود دارد. قلعه مؤمن آباد در سال 1382 به شماره 8279 در فهرست آثار تاریخی ثبت شد.