قلعه حاجی آباد یادگار تاریخ سلحشوری ها است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده و گزارش های منتشر شده، قلعه حاجی آباد یادگار تاریخ سلحشوری ها است.

تاریخچه اثر و روند شکل گیری

حسن عباس پور دراگاهی در کتاب شهر سبز نگاهی به جغرافیا و تاریخ حاجی آباد در مورد قلعه چنین می نویسد:

«از مردم حاجی آباد که سوال می کنی زمان تا سیس این قلعه را می دانی؟ پاسخ می دهند فقط خدا می داند. می گویند این چاه آب داخل قلعه که در دل سنگ خارا کنده شده زمانی پر آب و حتی آب آن مشکل گشا بود چون زمزم. به هرتقدیر این اساطیر یا افسانه ها بی سبب نیست، حتی اگر خرافه هم باشد، خرافه اگر دکان و دکان داری در آن نباشد قابل کامل و ارزشمند است.»

قلعه کهن روی صخره ای، در جنوب غربی شهر حاجی آباد پای به میدان نهاد.

براساس مقاله قلعه حاجی آباد یادگار تاریخ سلحشوری ها است باید بدانید که در شمال غربی قلعه که خانه حاکم بوده چاهی بوده در دل سنگ با ساروج و دورچین شده، جالب است که چاه را زرتشتی ها تعبیه کرده اند. در این قسمت چاه های دیگری هم آب به کام قلعه نشینان می ریخت.

حمام خصوصی متعلق به حاکم را در شمال شرقی قلعه بر پا کرده بودند. اما حمام عمومی را در شرق پیر غیب و بیرون دیوار قلعه احداث کرده بودند. پایه های قلعه بر ساروج قرارگرفته و دیوارها از خشت خام بوده که گذاشت زمان آن را فرسوده تا جایی که امروز چیزی از آن باقی نیست.

براساس مقاله قلعه حاجی آباد یادگار تاریخ سلحشوری ها است باید بدانید که قلعه در محاصره خندق پرآبی بوده تا به هنگام یورش دشمن با تخریب پلها، قلعه را دست نیافتنی کند.

در سه کیلومتری غرب قلعه حاجی آباد، قلعه کلدان است. قلعه روی تپه بنا شده است. اهل محل می گویند: «در کلدان تنها، تعدادی برج های دیده بانی بوده است. هرچند این فرضیه قابل قبول است اما میتوان قبول کرد که برج هایی که حافظ و نگهبان قلعه اصلی بودند، خود در درون قلعه های کوچکتری احداث شده بودند. در تداوم جنبه دفاعی این قلعه، در محله بوستانوییه و ودروازو و احتمالاً در محله گود کهنوییه که هم در اطراف قلعه هستند، خاکریزهایی است که شاید به عنوان پناهگاه یا سنگری به عنوان خط مقدم در مقابل دشمن ایستادگی می کردند. ظاهراً قلعه که در روزگار دولتهای قبل از اسلام بنا شده بود توسط پادشاهان هرمز بازسازی شده است. به دلیل اهمیت قلعه در ایجاد امنیت در منطقه، قدرت های سیاسی سعی داشتند بر قلعه مستولی شوند.

هر کس بر قلعه حاجی آباد مسلط بود، روستاهای احمدی، طارم، فارغان، درآگاه و حتی رودان را در اختیار داشت.

گفته می شود قلعه حاجی آباد با توجه به موقعیتی که داشته گویا توسط سپاهیان تیمور لنگ تخریب و پس از قتل عام اهالی به آتش کشیده می شود. بعدها این قلعه به وسیله پادشاهان هرمز بازسازی و به نام قلعه سفین نام گذاری شد و سپس حکومت مرکزی زیرپوشش پادشاهی هرمز درآمد و حاکم محلی احمدی، رودان، رودخانه، فارغان، طارم، فرگ، درآگاه و آبشور از حاکم حاجی آباد تبعیت داشتند.

حاکم حاجی آباد خراج گذار و تابع پادشاهی هرمز بود. پس از انقراض پادشاهی هرمز که تاریخ آن مشخص نیست و روی کار آمدن و قوت گرفتن دولت ایران و برچیده شدن نظام ملوک الطوایفی در زمانی که حبیب الله خان قوام والی فارس که مناطق ساحلی از بوشهر تا سرحد سیستان و بلوچستان را زیرپوشش داشت.

مردم حاجی آباد که روحیه سلحشوری مانع از قبول بندگی والی فارس شدند، نام برده قشونی به فرماندهی شخصی تحت عنوان شیخ نوایگان با سه عرابه توپ و تجهیزات و عدوات جنگی لازم برای تسخیر قلعه حاجی آباد و سرکوبی مردم و وادار کردن آنها به تبعیت از خود به حاجی آباد گسیل و در محل معروف و مشهور پشته باغ زیر مستقر و مردم که محاصره شده بودند به ناچار قلعه نشین شدند. تخت پل که محل ایاب و ذهاب از روی خندق پر از آب که توسط دو رشته قنات آبگیری می شد و از قبل هم در این مورد پیش بینی لازم بعمل آمده بود، برداشته شد و نیروهای مهاجم توسط توپخانه خود مرتبط بروج نگهبانی و خانه های اهالی را زیر آتش می گرفتند ولی مردم بطور مرتب شبانه محل های تخریب شده را بازسازی می کردند.

این محاصره 6 ماه به طول انجامید تا اینکه آذوقه سکنه قلعه تمام شد و ناچار از هسته های خرما و دانه های گیاهی و برگ درختان تغذیه می کردند و چون عرصه را تنگ دیدند تعدادی از جوانان شبانه از قلعه خارج و به نیروی دشمن شبیخون زدند. که موفق شدند در شبیخون سوم دشمن را شکست دهند و تعداد زیادی از نیروهای دشمن کشته و زخمی شدند و مجبور به عقب نشینی بسوی فارس شدند و حصر شش ماه شکسته و قلعه و قلعه نشینان آزاد شدند.

آخرین بار مرمت قلعه توسط خوانین لارستانی نصیرخان و علی خان انجام شد. بعد از آن به دلیل سلطه گری دولت مرکزی دیگر اینگونه قلعه ها نقشی در هدایت و حراست قدرت های محلی نداشت. نه تنها قلعه حاجی آباد از زندگی بازماند بلکه قلاع منطقه مانند قلعه کافران در گهکم، قلعه طارم، قلعه باینوج، قلعه طاشکوییه و باکان نیز ویران شدند.

در سه کیلومتری قلعه حاجی آباد، قلعه کلدان وجود دارد که درواقع برجی است که بر روی تپه ها بنا شده و برجی دیگر در قسمت شرق حاجی آباد محل منبع آب فعلی قرار دارد. این دو برج برای محافظت از قلعه اصلی شهر ساخته شده بودند و در محل بوستانوییه و دروازو، مکان هایی به نام سنگر موجود است که هم پناهگاه بوده اند و هم به عنوان خط مقدم در جنگها ایفای نقش می کرده اند.

خوانین و کلانتری که در سده اخیر بر قلعه حاجی آباد فرمانروایی می کردند عبارتند از: علی خان و نصیرخان لاری، بعد از آنها حسین خان بهادر میرزا که از طرف سلطان آباد آمده بود و قلعه را فتح کرد. پس از او آقا محمدعلی خان که به دست اعراب کشته شد. علیرضا خان، حاجی خان دراگاهی، کل محمدرضا کیوانی نماینده رئیس عبدالکریم.

در دوره خان خالی، سلطه بر قلعه حاجی آباد علت رزمگاه جنگ های خونین بود که چیزی جز ویرانی قلعه و سیاه روزی روستاییان تهی دست در پی نداشت. کشمکش های خونین و خائنانه میان نصیرخان و علی خان و بعد از آن میان حاجی خان دراگاهی و علی رضا خان از همین دست قداره بندی های طایفه ای است که مانع رشد فئودالیسم ایرانی شد.

زمانی که حاجی خان دراگاهی قلعه را تصرف کرد رضاخان شکایت به قوام شیرازی والی فارس برد. قوام دستور تخلیه قلعه را به حاجی خان دراگاهی داد. از آن به بعد علیرضا خان با لقب صولت السلطان که قوام به او اعطا کرده بود تا پایان قلعه داری کرد.

معرفی قلعه

قلعه بر فراز تپه ای نسبت کم ارتفاع، ولی مسلط به شهر حاجی آباد و در حاشیه رودخانه ای فصلی که آن را دور می زند، ساخته شده است. شکل قلعه چندضلعی نامنظم است که بطور کلی میتوان آن را به یک متوازی الاضلاع تشبیه کرد. در حقیقت، شکل پلان قلعه از تلاش معماران آن برای حفظ تراز افقی با تبعیت از توپوگرافی بستر طبیعی قلعه ناشی می شود.

مساحت قلعه در حدود 3075 مترمربع بوده و طولانی ترین باروی آن در (در جبهه جنوبی) 65 متر و کوتاه ترین بارو (در جبهه شرقی) 32 متر طول دارد. باید متذکر شد که از باروهای قلعه جز موارد جزئی، بیشتر در محل اتصال به برج ها، چیز زیادی در دست نیست.

امروزه از مجله ساختارهای معماری قلعه، سه برج مدور، یک برج مستطیل شکل و یک عمارت شاه نشین مستطیل شکل باقی نمانده است. این ساختمان در ضلع جنوبی قلعه به اندازه ای به دیوار باروی جنوبی نزدیک است که به نظر می رسد دیوار آن در این جبهه، بخشی از دیوار بارو بوده است، امری که در بررسی های دقیق تر به اثبات نرسید.

برخی از افراد مسن شهر از وجود خندقی صحبت به میان می آوردند که گویا روزگاری در پیرامون قلعه وجود داشته، اما در بررسی های میدانی و مطالعه نقشه توپوگرافی برداشت شده، مدرکی دال بر صحت این مدعا به دست نیامد.

بررسی عکس هوایی سال 1345 قلعه نشان می دهد که باروی حدفاصل برج های شماره یک و دو و همچنین نیمه شرقی باروی جنوبی (حدفاصل برج شماره دو و کوشک) از دو دیوار موازی تشکیل شده بود و در میان دیواره های قلعه، تنها بخش هایی از این باروها باقی مانده اند.

ساختار معماری قلعه

چینه های گلی و خشت، مصالح اصلی بکار رفته در ساخت بناهای قلعه بشمار می روند و از این رو قلعه را میتوان ساختاری خشتی محسوب کرد، اما زیرسازی و کرسی چینی این ساختارها با استفاده از سنگ لاشه با ملاط گچ نیمکوب صورت گرفته است. در برج ها، بر فراز کرسی سنگ چین، از چینه های گلی برای زیرسازی دیواره ها استفاده شده و در ترازی نزدیک به کف داخلی برج ها، جایی که فضاهای معماری شکل می گیرند، از خشت هایی به ابعاد 21*21 سانتیمتر استفاده شده است.

بخش های باقی مانده از دیوار باروها نشان می دهند که بیشتر دیواره ها قطری در حدود 85 سانتیمتر داشته اند.

برج شماره یک با یک پشت بند بزرگ خشتی در برابر رانش ناشی از شیب تند تپه محافظت می شود. پلان این برج به شکل مدور بوده است که اکنون قسمت غربی آن دچار آسیب شده است. این برج دارای یک پی بزرگ و نسبتاً مرتفع سنگی است که در بخش جنوبی آن دچار آسیب دیدگی موضعی شده است.

برج شماره دوبه دو پشت بند تکیه دارد که این پشت بندها به لحاظ ساختاری، از پشت بند برج شماره یک متفاوت هستند. بدین معنی که پشت بند برج شماره یک کالبدی خشتی دارد، درحالیکه جفت پشت بندهای برج شماره دو از سنگ لاشه با ملاط گچ نیمکوب ساخته شده اند. همچنین این پشت بندها نسبت به ارتفاع برج بلند بوده و قادر بوده اند تا سطوح فوقانی برج را در نقاط تماس به خوبی محافظت کنند.

برج شماره سه، تنها برجی است که آثاری از بازشو در خود دارد. این برج، نسبت به برج های 1 و 2 دستخوش تخریب های زیادی شده است که به نظر می رسدعدم وجود پشت بند در آن بسیار مؤثر بوده است. این برج نیز روی بستری از چینه سنگی بناشده اما بستر سنگی آن به گستردگی برج های شماره یک و 2 نیست.

برج شماره چهار ازنظر شکل ظاهری بسیار متفاوت از سایر برج هاست. شکل مستطیلی و گشودگی های متعدد در ساختار آن، این برج را از دیگر برج ها (که طرح مدور دارند) متمایز می کنند. به نظر می رسد که این برج (اگر به درستی بتوان آن را برج نامید) کارکردی متفاوت با برج های دیگر داشته است.

در بررسی های میدانی مشخص شد مسیری که امروزه بیشتر برای بالا رفتن از تپه مورداستفاده قرار می گیرد، از ضلع شرقی و جایی در نزدیکی برج شماره یک است. هم اکنون این مسیر ملایم ترین شیب برای بالا رفتن از قلعه است و حتی افراد محلی ارتفاع حدود 22 متری تپه را از این قسمت با موتورسیکلت به راحتی طی می کنند.

درون قلعه با ابعادی در حدود 11/50 متر در 13/50 متر با شکلی مستطیلی نمایان می شود. نقشه کوشک دارای سه قسمت شاخص است: در بخش مرکزی آن، سه فضای هم اندازه و مستطیل شکل متصل به هم وجود دارند. در دو طرف این بخش و در جهت عمود بر آن دو اتاق بزرگ مستطیل شکل دیگر شکل گرفته اند که ورودی بنا نیز در اتاق شمالی قرار دارد. شکل پلان و عوارض موجود در دیواره ها، تقریباً شکی باقی نمی گذارد که پوشش به کاررفته در اتاق های کوشک نوعی از طاق آهنگ بوده است.

کاربری قلعه

در متون تاریخی ردپایی از شهری به نام حاجی آباد در این منطقه به چشم نمی خورد. در حقیقت تبدیل حاجی آباد از روستا به شهر و مرکزیت یافتن آن، مرهون تا سیس راه آهن در دوره پهلوی اول و متعاقب آن، قرارگیری حاجی آباد در حاشیه مهم ترین مسیر مواصلاتی شمال به جنوب بوده است. البته، این بدان معنا نیست که حاجی آباد درگذشته از چنین مسیرهایی به دور بوده است بلکه تأکیدی است بر دلیل توسعه چشمگیر آن در دهه های اخیر.

از سویی استحکامات قلعه به اندازه ای مستحکم نیستند که ساکنان آن بتوانند در برابر هجوم گسترده مقاومت کنند و از سوی دیگر، عناصر چون آب انبار بزرگ و فضاهای انبار آذوقه در قلعه بچشم نمی خورد. از این رو، بسیار بعید است که کاربری قلعه در نقش یک دژ دفاعی تعریف شده باشد. با توجه به پتانسیل های محدود دفاعی قلعه و وجود کاروانسراهای متعدد در مسیر راههای کاروان روی این منطقه، احتمال استفاده از قلعه به عنوان مقر راهبانان دور از ذهن نیست. قلعه هایی با مختصاتی شبیه به این، به وفور در مناطق مختلف کشور یافت می شوند.

وجود راههای اصلی که به سیرجان و پارس، خوزستان و میان رودان می رسیده و بزرگترین محور اتصال نواحی جنوب غربی ایران با دره سند و هند و آن سوی آن بشمار می رفته این قلعه به عنوان یک قلعه دفاعی که بر امنیت کاروان های این مسیر نظارت داشته نیز عمل میکرد.