دستور حذف برای دانش ثبت جهانی شده ایرانی ها؟!

ایسنا/ این خبر پیرامون دستور حذف برای دانش ثبت جهانی شده ایرانی ها برای شما مخاطبان گرامی نگارش شد.

داستان چیست؟

سوم آذر 1390 خبر رسید ششمین دوره اجلاس کمیته میراث ناملموس جهانی در بالی اندونزی، علاوه بر مهر تاییدش که برای ثبت جهانی هنر نقالی روی پرونده ایران زده، «دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» را نیز در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت کرده است؛ ثبتی که متولیان میراثی معتقد بودند «با این اقدام بار دیگر ایران توانسته نام «خلیج فارس» را در یک کنوانسیون بین المللی ثبت کند».

چهار سال بعد یعنی 28 خرداد 1394 معاون میراث فرهنگی سازمان وقت و وزارتخانه کنونی از تصویب ایجاد پایگاه موضوعی و پژوهشی «مهارت و فناوری ساخت لنج در خلیج فارس» در سه استان خوزستان ، بوشهر و هرمزگان خبر داد و اعلام کرد که استان هرمزگان پذیرفته تا در جزیره قشم و در مجموعه لافت کارگاه «آموزش و ترویج مهارت لنج سازی» برگزار کند. حتی قرار شد استان بوشهر نیز موزه ای برای توسعه مهارت های لنج سازی ایجاد کند و بوشهر و خوزستان زیرنظر هرمزگان در این زمینه فعالیت خود را ادامه دهند.

از سوی دیگر تاکید شد تا سازمان کشتیرانی، سازمان بنادر و مناطق آزاد اطلاعات به دست آمده و اقداماتی را که تا سال 1394 در این زمینه انجام شده بود بصورت گزارش های دوره ای به یونسکو ارسال کند و مرکز میراث ناملموس نیز متعهد شد کارگاهی در روز ملی دریانوردی در این زمینه در مهر همان پنج سال قبل برگزار کند.

تا سرانجام شش ماه بعد در 28 آذر 1394 بود که فرهاد نظری، مدیرکل وقت دفتر ثبت آثار تاریخی اعلام کرد که برای نخستین بار اقدامات مربوط به پاسداشت آن برای ادامه حیات و ترویجش در کشور به یونسکو ارسال شده است.

اما بعد از گذشت 9 سال از شروع ماجرا، ناگهان ورق برگشت. بیش از یک ماه قبل در 23 آذر هیات وزیران «برنامه جایگزینی شناورهای سنتی تجاری با ظرفیت کمتر از 50 تن را با هدف حذف ابزار قاچاق کالا از دریا، انتقال فعالیت های غیررسمی به رسمی و تجاری، رونق فعالیت های کشتی سازی داخلی و خدمات تعمیر و نگهداری آنها و نیز افزایش ایمنی دریایی» به تصویب رساند.

مصوبه ای که به نظر می رسد به تنها چیزی که فکر نکرده - آنقدر که بی محابا درباره اش حکم قطعی داده اند - یا شاید هم اصلا در جریانش نبوده اند ثبت جهانی همان شناورهای سنتی است که به حذفشان دستور دادند؛ دستوری که پنج سال برای امحای باقی مانده هایش زمان گذاشته اند.

نکته جالب توجه تر از هر کدام از این اتفاقات، آنجاست که نخست دستور امحا را دادند و دو روز بعد میراث فرهنگی بی خبر از همه جا، از اقدامات پاسدارانه اش در یونسکو دفاع کرد!

حالا اگر این اتفاق به صورت صددرصدی نهایی شود و کسی بر لغوش تاکید نکند، احتمال تدریجی حذف این پرونده از لیست یونسکو نیز وجود دارد؛ دانشی سنتی و بومی و مهم در طول تاریخ که به واسطه همین برنامه ریزی ها اصلا از ابتدا به عنوان اثری که باید از آن پاسداری کرد، مهر جهانی شدن خورد تا بالاخره در دولت کنونی تصویبش کردند. هر چند برخی خبرها از نبود وزیر میراث فرهنگی در آن جلسه حرف می زنند، آن هم در شرایطی که تصویب چنین مصوبه ای قطعا نیازمند تایید یا رد وزیر میراث است که اگر این نیاز احساس نمی شد، اصلا به چه دلیلی سازمان میراث فرهنگی را در قالب یک وزارتخانه بزرگترش کردند؟

اجرایی شدن این مصوبه تاسف نگاه های فرهنگی را بدنبال دارد

شبان میرشکرایی، عضو پژوهشگر میراث فرهنگی و مسول بخش میراث ناملموس ایکوم اجرایی شدن این مصوبه را درست مانند دیگر کارشناسان و پژوهشگران میراث فرهنگی و میراث معنوی در مقابل حفاظت از این دانش سنتی و بومی می داند.

او پیرامون دستور حذف برای دانش ثبت جهانی شده ایرانی ها می گوید: اخباری که از مصوبه هیات وزیران منتشر شده، مربوط به از مدار خارج کردن لنج های فرسوده است که قطعا شامل لنج های قدیمی بادبانی نیز می شود، لنج هایی که سال 2011 در فهرست میراث جهانی ثبت کردیم، هم ساخت لنج هم دانش دریانوردی هر دو موضوع در یک پرونده در فهرست آثار جهانی و به نام ایران و در زمره پرونده های میراث در خطر ثبت شد.

او با اشاره به اینکه در سال گذشته از طرف میراث فرهنگی و نهادهای مردمی فعالیت هایی انجام شد تا این موضوع مردمی تر شده و دانش آن به نسلهای بعدی نیز انتقال پیدا کند، ادامه می دهد: بر اساس همه آیتم هایی که مربوط به پاسداری و ترویج این اثر بوده، تلاش شده تا حد امکان به آن رسیدگی شود، اما در تمام این مدت یکی از دغدغه ها بحث هایی بوده که از سوی سازمان بنادر مطرح شده و دوستان دیگری که شاید منافعی را در این موضوع می دیدند باعث این تصمیم گیری ها شده اند.

میرشکرایی به برخی شنیده ها نیز اشاره می کند که برخی افراد قصد دارند تا در صورت اجرایی شدن این مصوبه و پایین آمدن قیمت لنج های قدیمی، آنها را خریداری کرده و استفاده های دیگری داشته باشند، که در صورت اجرایی شدن آن باعث تاسف افرادی است که به این اتفاق نگاه فرهنگی دارند.

این پژوهشگر با این وجود بیان می کند که با توجه به جهانی شدن «دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» به نام ایران، دولت و مردم کشورمان موظف هستند تا در راه بازسازی این اثر تلاش کنند، اما پیش آمدن چنین مصوبه ای، باعث زیر سوال رفتن هر نوع اقدامی در گذشته و آینده مربوط به این دانش می شود.

او با تاکید بر اینکه تصویب چنین مصوبه ای وحی منزل نیست و حتی قابلیت رسیدگی و اصلاح دارد، همانطور که معاونت میراث فرهنگی و دفتر ثبت پیگیر این مساله هستند، اظهار می کند: ایران بطور دائم گزارش عملکرد خود از اقدامات پاسدارانه اش را هر چهار سال از بعد از ثبت جهانی این دانش به یونسکو فرستاده تا نشان دهد که در این سالها برای پاسداری و ترویج این اثر که در فهرست میراث در خطر بوده، تلاش کرده است.

او با اشاره به آخرین گزارش پاسدارانه ایران برای حفاظت از «دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» که کمتر از یک ماه قبل به یونسکو ارائه شده و مورد تایید کارشناسان یونسکو قرار گرفته است، می گوید: همه این ها برای ما یک افتخار است، وقتی ایران در جامعه بین المللی به عنوان کشوری مطرح می شود که از آثار ناملموس خود حراست می کند و وزارت و معاونت میراث و دفتر ثبت و گروه ناملموس و همه تلاش می کنند، اما در مدت زمان کمتر از دو هفته، چنین مصوبه ای بیرون می آید!

مسئول بخش میراث ناملموس ایکوم ایران با بیان این که برای هر فرد فرهنگی این موضوع جای سوال است که این مصوبه چطور می تواند شکل بگیرد و چه ناآگاهی وجود دارد که اصلا این اتفاق رخ می دهد، تاکید می کند: درخواست همه متولیان فرهنگی کشور است که اگر هم به هر دلیلی این اتفاق افتاده باید روی آن یک بازنگری و تلاش شود تا این مساله رفع و رجوع شود وگرنه این یک تناقص در عملکرد ما و جامعه بین المللی است.

میرشکرایی می گوید: از یک طرف ما نشان می دهیم که در حال تلاش هستیم تا این اثر حفظ شود و از سوی دیگر چنین مصوبه ای بیرون می آید، پس در این شرایط عاقبت این اثر جهانی شده و این دانش سنتی و بومی کشورمان به کجا می رسد؟ باید برای آن فکری کنیم.

اول دستور امحای دانش بومی ایرانی ها، بعد ارائه گزارش پاسدارانه

این صحبت ها و این خبر در حالی مطرح شده ، که دو روز روز بعد از انتشار این خبر، یعنی در 24 آذر امسال و در پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته بین الدول میراث فرهنگی ناملموس به میزبانی جامائیکا، متولیان میراث فرهنگی کشورمان اقدامات پاسدارانه «مهارت سنتی ساخت لنج ایرانی و دریانوردی با آن در خلیج فارس» را به یونسکو ارائه کردند که مورد تأیید اعضای پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته بین الدول میراث فرهنگی ناملموس قرار گرفت.

قدم بعدی متولیان وزارتخانه میراث فرهنگی در مقابل این مصوبه برای حفاظت از باقی ماندن این دانش سنتی و بومی یکی از مهمترین اقدامات پاسدارانه در باقی ماندن و ترویج این دانش بومی برای ارائه به یونسکو در چهار سال آینده خواهد بود.

می گویند پیشینه لنج سازی در ایران به دوره افشارها برمی گردد؛ ایرانیان با لنج راهی سفرهای طولانی می شدند، مثلا از خلیج فارس عازم مناطق دوردست هند، چین و آفریقا می شدند. ساخت لنج های رایج در خلیج فارس را بر پایه قایق های بادبانی می دانند. دانش ‫های سنتی مرتبط با دریانوردی و لنج سازی چوبی را در گروه های ادبیات شفاهی، برگزاری جشن ها، تکنیک های دریانوردی و جهت یابی، اصطلاحات و پیش بینی وضع هوا تقسیم کرده اند که نسل به نسل به ساکنان حوزه خلیج فارس منتقل شده است. دانش جهت یابی و هدایت لنج به صورت سنتی از پدر به پسر منتقل شده است، به صورتی که دریانوردان ایرانی از طریق جایگاه خورشید، ماه و ستاره ها مکان یابی می کنند. آن ها همچنین از زمان های گذشته، با استفاده از فرمول های مخصوص می توانستند طول و عرض جغرافیایی و عمق آب را نیز محاسبه کنند. علاوه بر این دریانوردان با استفاده از انواع باد، که هر یک نام ویژه خود را دارد می توانند رنگ آب، ارتفاع امواج و وضعیت آب و هوا را پیش بینی کنند. ملوانان هنگام کار کردن آهنگ های مشخصی می خوانند که موسیقی و ریتم خاص خود را دارد که آن هم یک جز جدانشدنی از دریانوردی در خلیج فارس و ادبیات شفاهی ساکنان منطقه است.

حالا لنج های ایرانی که به صورت سنتی و دستی ساخته می شوند برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و صید مروارید مورد استفاده ساکنان ساحل شمالی خلیج قرار می گیرند. این در حالی است که ساکنان خلیج فارس برای ساختن لنج از چوبهای مقاوم در برابر رطوبت نظیر چوب درخت کنار، گل ابریشم و کاکتوس استفاده می کنند که بیش از 50 سال دوام می آورد و عمر برخی از آنها به 100 سال هم می رسد.