چه کسانی مرمت گنبد شیخ لطف الله را تائید کردند؟

ایسنا/ بدنبال خبر و گزارشهای منتشر شده، این پرسش مطرح می شود که چه کسانی مرمت گنبد شیخ لطف الله را تائید کردند؟

داستان چیست؟

9 روز بعد از آنکه برف زمستانی سال 1398، همه جای اصفهان را سفیدپوش کرد، جز ترک مرمت شده گنبد شیخ لطف الله، مهدی مزروعی، رئیس وقت کمیسیون فرهنگی شورای شهر اصفهان در پنجمین گردهمایی سراسری شورای هماهنگی سازمانهای غیردولتی میراث فرهنگی کشور از مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان درخواست کرد تدبیری بیندیشد تا به ابهامات در خصوص مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله پاسخ داده شود و مردم به رعایت امانت و تخصص در این اداره و وزارتخانه اطمینان پیدا کنند.

فریدون اللهیاری در آن نشست گفت: «خوب است نشستی برگزار شود تا همکاران ما بتوانند به صورت تخصصی درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله توضیحاتی را بیان کنند.» و به نظر می رسید که میل به برگزاری نشستی با حضور همه متخصصان در اداره کل میراث فرهنگی هم وجود دارد، اما حتی پس از آنکه حیدرعلی عابدی، نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در تاریخ 30 بهمن 98 اعلام کرد «قرار است بعد از عید نوروز سال 1399، با حضور گروهی از مرمتگران بعنوان مشاور سمیناری برگزار شود و نه فقط مرمت گنبد شیخ لطف الله که مرمت های انجام شده بر آثار دیگر هم بررسی شود تا به نسخه ای کلی برای نظارت بر امر مرمت در همۀ آثار تاریخی برسیم» و با وجود اینکه همین نماینده، در تاریخ 10 خرداد سال جاری پس از درخواست برای تشریح نتیجه پیگیری خود اظهار کرد: «از مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان درخواست کردم جهت احترام به افکار عمومی یک مصاحبه مطبوعاتی با حضور خبرگزاری های مختلف و کارشناسان کمیته ملی نظارت برگزار کنند تا در آن، هم نتیجه کارهای مطالعاتی بر روی مرمت ترک قبلی تشریح شود و هم جزئیات طرحهای آتی به اطلاع همگان برسد.» نه از این سمینار خبری شد و نه از آن نشست.

مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان سوم بهمن سال گذشته گفته بود: «پیشنهاد آقای محبعلی این بوده که برای ترک مرمت شده دوباره داربست زده شود و ما تا آخرین لحظه نظرات را دریافت و در صورت تائید اعمال کنیم.» اما از آن تاریخ تا به امروز، به گواهی فیلم ها و عکس هایی که مستندات آن نزد خبرگزاری موجود است، گردانندگان دو پیج اینستاگرامی در اصفهان و یک نماینده مجلس موفق شده اند از نزدیک شاهد وضعیت گنبد شیخ لطف الله باشند. مضمون نظر این سه تن هم بعد از انتشار عکس و فیلم ها در فضای مجازی و رسانه ها یک چیز بوده؛ از قضا درست همان نظری که فریدون اللهیاری نیز آن را در گفت وگو با رسانه های مختلف به کرات بیان کرده است: « ادامه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله که وضعیت نابسامانی دارد ضروری بوده و برای تحقق این مهم اکنون به سه میلیارد تومان اعتبار نیاز است.»

نظر به اینکه 11 آبان سال جاری، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان اعلام کرد: «پس از ایجاد پرسش هایی در خصوص چگونگی مرمت یک ترک از گنبد مسجد، نشستی با حضور متخصصان داخل استان و همچنین با حضور متخصصان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برگزار شد و این صاحب نظران مرمت این بخش از گنبد را تائید کردند.»

از چند تن از متخصصان منتقدی که انتظار می رفت زمینه بازدید آنها هم از گنبد شیخ لطف الله فراهم شود تا ارزیابی دقیق تری نسبت به اقداماتی که برای مرمت این گنبد انجام شده داشته باشند و احیانا نظرات تکمیلی خود را برای بهتر شدن ادامه مرمت بیان کنند، یک سؤال واحد و مشخص پرسیده شد: «آیا شما از یک سال پیش تاکنون جز گروه کسانی بودید که از گنبد شیخ لطف الله بازدید و مرمت آن را تائید کرده اند؟» پاسخ مرتضی فرشته نژاد، کارشناس ارشد معماری و مرمت و هوشنگ رسام، پیشکسوت کاشیکاری و مرمت را در ادامه از نظر می گذرانید:

مهدی حجت، رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران: «خیر. چیزی که ما تائید نکردیم این است که وقتی می خواهند در کار به این بزرگی دخالت کنند باید بر اساس تمام قوانین بین المللی، گروهی از متخصصان را دعوت کنند، آن گروه با یکدیگر صحبت کنند و بهترین راه حل را انتخاب کنند، بعد همان را انجام بدهند، نه اینکه یک راه حل داشته باشند، آن را انجام بدهند بعد حسن و حسین و تقی و نقی را ببرند روی گنبد تا انگشت بزنند لای کاشی ها و بگویند این کار شما خوب بوده یا بد.

یا به قول فلان آقا ماشین بنز بفرستند تهران دم خانه، او را ببرند اصفهان، شب در بهترین هتل اقامت بدهند، صبح بهترین صبحانه را برایش بیاورند، بعد هم او را ببرند روی گنبد و بگویند این کار خوب است یا بد؟! اینگونه کار را درست می کنند؟

حرف من این است که هر شخصیتی بیمار می شود، حتی اگر پزشک خصوصی داشته باشد، تعدادی پزشک دیگر را دعوت می کنند تا نظر آنها را هم بپرسند. گنبد شیخ لطف الله هم ثبت میراث جهانی است و حتی از متخصصان بین المللی نیز باید پیش از مرمت آن دعوت می شد تا بنشینند و یک نفر بگوید ترک را پایین بیاوریم، یک نفر بگوید نه نیاوریم و بالاخره بهترین تصمیم را اجرا کنند. این کار را برای گنبد شیخ لطف الله نکرده اند، هر کاری خواسته اند کرده اند و حالا یکی یکی این و آن را می برند و می پرسند کار ما خوب بوده یا نه. این شیوه غلط است. غلطی است که انجام شده و نباید تکرار شود.»

احمد منتظر، کارشناس معماری و مرمت و مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان پیرامون چه کسانی مرمت گنبد شیخ لطف الله را تائید کردند؟ گفت: «بهمن سال 1398 جلسه ای با حضور حیدرعلی عابدی، نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در خانه دهدشتی برگزار شد که بنده و مهندس فرشته نژاد در آن حضور داشتیم و با این شیوه مرمت گنبد شیخ لطف الله مخالفت کردیم. من اعتقاد داشتم که مرمت این گنبد باید موضعی باشد که اگر انجام می شد، یک میلیارد هم خرج نداشت اما روشی را برگزیده که سه میلیارد تومان خرج دارد. یک ناظر باستان شناس هم برای ادامه مرمت انتخاب کرده اند که نمی دانم علت چیست. آخر مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله چه ربطی به باستان شناسی دارد؟»

احمد همتیار، پیشکسوت مرمت و کاشیکار معرق پیرامون چه کسانی مرمت گنبد شیخ لطف الله را تائید کردند؟ گفت: «نه، هرگز. نه صحبتی و نه دعوتی در این باره با بنده نشد. معماری سنتی زبان خاص خودش را دارد و نیازمند باریک بینی خاصی است؛ این باریک بینی نیز حاصل نمی شود مگر پس از سالها کار با عشق و انگیزه و احترام. آگاهی از میراث فرهنگی و شناخت ارزشهای فنی هنری آن یک شبه به وجود نمی آید و مرمت نیز یک امر و آیین مستمر است. کسی که در این حوزه به به یقین رسیده باشد می داند که میراث فرهنگی هویت ماست و حفاظت از آن وظیفه ای واجب.

بنده 14 سال در بناها کار کرده بودم که وارد سازمان میراث فرهنگی شدم. آن زمان مهندس شیرازی که هم تحصیل کرده بود و هم با وسواس در حوزه میراث فرهنگی فعالیت می کرد در رأس کار قرار داشت و در نتیجه کسانی را برای حفظ و مرمت آثار تاریخی انتخاب می کرد که تخصص آن را داشته باشند. پس از آقای شیرازی، در دهه هشتاد مهندس وکیل مدیریت میراث فرهنگی را برعهده داشتند و مهندس نکویی هم رئیس دفتر فنی بودند. دفتر فنی مکانی مقدس است که به افراد اجازه می دهد به بناها دست بزنند و بر روی آن کار کنند. مهندس نکویی که خود مانند آقای منتظر یک کارشناس فنی هنری قدر بود، با میراث فرهنگی تعارف نداشت و کار را شوخی نمی گرفت. حفاظت برای او امری جدی بود به همین دلیل کار را به کاردان می داد.

در دوره این مدیران کارهای شاخصی برای حفاظت و مرمت و باززنده سازی بناها انجام شد. پس از هفتاد سال که هیچ مناری مرمت نشده بود، من افتخار داشتم مناره های ساربان، باقوشخانه و زیار را مرمت کنم که خوشبختانه مقبول طبع صاحب نظران نیز قرار گرفت اما بعد از آن دوران، کسانی بر سر کار آمدند که تخصص و شناخت کافی و آگاهی لازم را نسبت به میراث فرهنگی و ریزه کاری هایش نداشتند.

کسی که در حوزه مرمت کار می کند باید تمام نقوش و خطوط را بشناسد زبان بنا را بداند و کارش را با حفظ اصالت و کیفیت آفرینی انجام بدهد تا میراث ملی و میهنی را به درستی به دست آیندگان بسپارد. مرمت امری کاملا تخصصی است. حتی کاشی کار متبحر هم به تنهایی نمی تواند کار مرمت یک گنبد کاشی کاری شده را انجام بدهد و باید حتماً مرمتگری که سالیان سال با عشق و آگاهی و انگیزه کار کرده کنار او باشد، اما ببینید تخصص کدام یک از کسانی که عملیات مرمت گنبد شیخ لطف الله را انجام دادند و می خواهند ادامه هم بدهند مرمت و کاشیکاری است؟ حضور مرمتگر کمک می کند که کار با کمترین مداخله انجام شود که گویا الان از یک باستان شناس برای نظارت بر ایجاد کمترین مداخله دعوت کرده اند!

هنر شاخه های مختلف و ریزی دارد و اگر مدیریت اصلح باشد هر کاری را به دست متخصص همان شاخه می سپارد. متأسفانه از یک دوره ای به بعد استادکارانی که سالهای سال روی بناها کار کرده و تجربه داشتند خانه نشین شدند. باید شرایط بگونه ای فراهم می شد تا تجربه ای که آنها از کار گرفتند به کار برگردد اما نشد، چون حرف شنوی بر تخصص ارجحیت پیدا کرد.

اکنون فریبا خطابخش هم سرپرست دفتر فنی میراث فرهنگی است و هم مسئول پایگاه میراث جهانی نقش جهان. خاطرم هست که حدود سه یا چهار سال پیش ما برای ایوان شمالی مسجد جامع عباسی در مناقصه شرکت کردیم. ساعت 9 و نیم نوشت برنده شدید و ساعت 10 و 45 دقیقه نوشت فسخ شد. این به آن معنا بود که مداخله ای در روند کار دارد صورت می گیرد و همه چیز به سامانه و تخصص مربوط نیست، بلکه سلیقه هم دخیل است. بنده آن زمان به همراه پسرم نامه ای در این باره به دکتر اللهیاری نوشتیم و ایشان محبت کردند و ما را در دفتر خواستند و خانم خطابخش و آقای طاهری، معاون میراث فرهنگی را هم صدا زدند. بعد از خانم خطابخش دراین باره توضیح خواستند و ایشان گفتند شده دیگر، سعی می کنیم کار دیگری به ایشان بسپاریم _که نسپردند_ دکتر اللهیاری هم گفتند شما از این مورد صرف نظر کنید من قول می دهم کار روی اصول پیش برود. بعد بلند شدیم و با آقای طاهری و اللهیاری دست هایمان را روی هم گذاشتیم و گفتیم یا علی و به خیال خودمان فکر می کردیم که دیگر از این موارد پیش نمی آید. چه بگویم خانم؟ غرض، نقشی است که از ما به یادگار می ماند.»

از ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان هم خواستم توضیح بدهد که کدام صاحب نظران مرمت گنبد شیخ لطف الله را تائید کرده اند؟ و او پاسخ داد: «شورای فنی اصفهان و شورای راهبری تهران به خاطر شیوع کرونا، به صورت مجازی با هم جلسه ای داشتند که بنده در آن جلسه حضور نداشتم و مرمت گنبد آنجا تائید شد.

می گویم: آیا نباید از منتقدان نیز نظرخواهی می شد و بعد کار را تائید می کردند؟ توضیح می دهد: مرجع تصمیم گیری درباره همه مسائلی ازاین دست شورای فنی و شورای راهبری است و این ربطی به گنبد مسجد شیخ لطف الله ندارد. مرجع تصمیم گیری و دارای صلاحیت کار را تائید کرده است.

او می افزاید: هر کاری که انجام می شود نقد دارد، آنقدر که اگر بخواهیم معطل منتقدان شویم اصلاً نباید کار کنیم. مهم نیست که ترکیب افراد در آن مرجع دارای صلاحیت موافق باشد یا مخالف، چون این مرجع خودش را با اظهارنظر غیر کارشناسی زیر سؤال نمی برد. هر کاری نقد دارد مگر اینکه کاری نکنیم.

به معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان می گویم چرا مقدمات بازدید از گنبد شیخ لطف الله برای منتقدان متخصص فراهم نشد؟ و جواب او این است: خیلی ها از گنبد بازدید کردند حتی نماینده مجلس.

تصریح می کنم که در بین این خیلی ها جای استاد فرشته نژاد و سایر منتقدان متخصص خالی است و ادامه می دهد: ایشان هر زمان اراده کردند خبر بدهند من شخصاً برای بازدید همراهیشان می کنم. مانعی برای بازدید منتقدان از گنبد شیخ لطف الله وجود ندارد، هر زمان خواستند تشریف بیاورند با من هماهنگی کنند و بیایند.

این درحالی است که فریدون اللهیاری، مدیر کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی اصفهان 27 آبان در گفتگو با یکی از رسانه ها به صراحت اعلام کرد: «فکر نمی کنم دیگر این امکان وجود داشته باشد که داربست بزنیم، گنبد و قسمت هایی که داربست دارد را می توانند بروند و بازدید کنند ولی قسمت مرمت شده را نه. نمی توانیم مجدد هر کس انتقادی کرد داربستی بزنیم؛ اینها مستلزم هزینه و کارهایی است که باید صورت بگیرد.

حرف ها شنیده شد و این طرح در سطح ملی به حد کافی بررسی شده است؛ طرحی که یک پیمانکار انجام داده و بعد از آن باید کارشناسان پایگاه پاسخگو باشند؛ بعد از آن معاونت میراث فرهنگی و سپس در لایه بعدی بنده باید پاسخگو بوده باشم. اداره کل پایگاه های میراث جهانی باید در این زمینه پاسخگو باشد؛ معاونت میراث فرهنگی کشور درگیر بوده است. خود شخص وزیر میراث فرهنگی در جریان موضوع قرار می گیرد. معنی همه اینها این است که این افراد آدمهای بی تفاوتی که نیستند؛ آنها مراجع رسمی کشور هستند. اینها با صاحب نظران مشورت کردند؛ گروه و کارشناس به اصفهان آوردند. در نهایت در جلسه مشترکی که بین شورای تخصصی پایگاه های میراث جهانی کشور و شورای فنی استان اصفهان برگزار شد، فرآیند اجرای طرح گذشته و برنامه عملیاتی دو ترک جدیدی که قرار است گمانه زنی شود پرزنت شد.

مرکز، با توجه به سطح آسیب دیدگی ها اعلام کرد که مرمت گنبد لازم است و دو نیم ترک جدید هم براساس همان متد پیشین ادامه پیدا کند. این فرآیندی است که طی شده و ما هم به عنوان مرجع رسمی صحبت افراد مختلف را می شنویم. همانگونه که نظر آقای فرشته نژاد را می شنویم نظر آقای جبل عاملی را هم می شنویم، نظر دکتر احمدی، رئیس دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان را هم می شنویم؛ نظر رئیس پژوهشکده مرمت میراث فرهنگی کشور را هم می شنویم و خروجی کار نظر همه اینهاست!»

محمدحسن محبعلی، پیشکسوت مرمت اما در مصاحبه ای خاطر نشان کرده: «اینکه متخصصان منتقد نتوانستند ترک مرمت شده را از نزدیک ببینند خیلی بد است. خانم خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان باید امکانات را تهیه کند و کارشناسان خبره را بالای گنبد ببرد و با آنها مشورت کند، بالاخره گنبد شیخ لطف الله است؛ چیز کمی نیست.

آن زمان هم که ما به اصفهان رفتیم داربست بر روی ترک مرمت شده نبود؛ داربست را باز کرده بودند. من رفتم روی یکی از گنبدهای دورتر که یخ زده بود و بدجور هم زمین خوردم؛ از آنجا نگاه کردم و دیدم کاشی ها از جا کنده شدند، اما کاشی ها سالم بودند. ابلاغی نوشتند که من ناظر عالی مرمت گنبد باشم، یک سال گذشته، ولی این ابلاغ هنوز به دست من نرسانده اند که هیچ، حتی از من هم دعوت نکردند که بلند شو بیا شرایط گنبد را ببین، من حق ماموریت نمی خواهم؛ بلیطم را بگیرند تا بروم اصفهان و تجربه ای که دارم در اختیارشان بگذارم. بروم بالای گنبد ملات و کاشی را ببینم.»

تائید مرمت گنبد شیخ لطف الله امر تازه ای نیست. سوم بهمن 1398 هم فریدون اللهیاری مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان گفته بود: «موضع نهایی وزارت میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری در آخرین بررسی خود با حضور اعضای شورای تخصصی پایگاه های میراث ملی و جهانی کشور، رئیس پژوهشکده مرمت میراث فرهنگی کشور، اعضای شورای فنی اصفهان، برخی پیشکسوتان و اساتید دانشگاهی، تائید مرمت گنبد شیخ لطف الله بود.» و این طور که پیداست، پس از گذشت 9 ماه از آن موضع نهایی اعلام شد و باوجود نامه ای که استادکاران باسابقه اصفهان روزهای پایانی بهمن سال گذشته خطاب به معاون اول رئیس جمهور نوشتند و خواستار جلوگیری از ادامه تخریب چهره فرهنگی و آبروی اصفهان و ایران و پیگیری تا انجام کار درست به دست افراد دانا و کاربلد شدند، نه تنها موضع نهایی وزارت میراث فرهنگی در قبال اقداماتی که در غیاب متخصصان کاشی کاری و مرمت بر روی نگین فیروزه جهان اسلام انجام شده، کوچکترین تغییری نکرد، بلکه قرار است همان روش قبلی برای دو نیم ترک دیگر هم اجرا شود!