اقداماتی که باید برای سرزندگی بافت تاریخی شیراز صورت گیرند

ایرنا/ این خبر پیرامون اقداماتی که باید برای سرزندگی بافت تاریخی شیراز صورت گیرند، برای شما نگارش شده است.

خانه هایی که منجی بافت تاریخی شیراز می شوند

بافت تاریخی شیراز، قلب و هسته اولیه شکل گیری این شهر است که طی قرون و سالها تکامل یافته و زندگی و فرهنگ، از آن به دیگر کوچه ها و محله ها جاری شده است.

بسیاری از خانه های این منطقه 360 هکتاری نمایان گر هنر دوره های مختلف است؛ از زندیه گرفته تا قاجار، دروازه های گوناگون، چندین محور فرهنگی و حدود 400 اثر باارزش میراثی شیوه زندگی، روابط اجتماعی، آداب و رسوم، باورها، تاریخ و هنر این شهر را نمایان می کنند و هویتی دیگرگونه به شیراز بخشیده اند.

از دستکم چهار سال پیش که نوید واگذاری خانه های بافت تاریخی به بخش خصوصی برای مرمت و بهره برداری در حوزه فرهنگی و گردشگری رنگ و بویی دیگرگونه به خود گرفت، موضوع احیای این خانه ها نیز جدی تر مطرح شد.

واگذاری خانه های میراثی به بخش خصوصی امیدها را برای احیای بافت تاریخی شیراز و دور کردن آن از گزند آسیب های اجتماعی از رهگذر فعالیت های فرهنگی زنده کرد؛ افزون بر این، با انتقال این خانه ها، هزینه مرمتشان نیز از دوش دولت برداشته می شود، بخش گردشگری رونق می گیرد و به صنایع دستی، جانی دیگرگونه دمیده خواهد شد.

اما، با نادیده گرفتن این مهم، بر اثر گذر زمان، رنگ و لعاب خانه های تاریخی کمتر می شود، تمایل مردم برای حضور در بافت کاهش می یابد و آنچه حاصل احیای بافت است، از امنیت گرفته تا فرهنگ سازی و حتی تغییر ساکنان محلات تاریخی، به نقطه بی سرانجامی باز می گردد.

برخی خانه ها در این میانه، اما اهمیتی صدچندان دارند، آنها سرپاترین نمونه خانه های بافت و برخوردار از ارزشهای فراوان تاریخی و فرهنگی بوده و نماد هویت معماری و هنری شهر بشمار می روند. تک خانه هایی همچون خانه منطقی نژاد، خانه کازرونی ها، خانه محتشم، موزه آب وکیل و دیوانخانه امروز چشم به راه سرمایه گذارانی بوده که رونق را دوباره به آنها بازگرداند و در این آشفته بازاری که بحران جانی کرونا ایجاد کرده است، جانی به صنعت خفته و آسیب دیده گردشگری بخشند.

پژوهشگر حوزه فارس شناسی و مدرس دانشگاه پیرامون اقداماتی که باید برای سرزندگی بافت تاریخی شیراز صورت گیرند، افزود: جمعیت کنشگر، فعال و مولد شیراز در اعصار مختلف و در دوره های تاریخی گوناگون در این ناحیه زیسته اند؛ از سوی دیگر بافت از لحاظ ماهیت ارزشمند است، زیرا در خلال مواجهه با این اثر می توان به درک و فهم درست تری از تاریخ شهر رسید؛ به بیان دیگر می توان آن را مانند کتابی خواند که هر خطش نکته هایی بدیع و آموزنده دربر دارد.

مهدی پارسایی پیرامون اقداماتی که باید برای سرزندگی بافت تاریخی شیراز صورت گیرند، اظهار کرد: در این میان، خانه های تاریخی واقع در بافت، همانند ژنهای سازنده پیکر کلی فرهنگ ایرانی هستند، حیاتشان در گرو سادگی و پویایی آن هاست و به ما این امکان را می دهند که ایرانی باقی بمانیم و در تعامل با سرزمین خود ملاحظات منطقی و واقع بینی های عقلانی و فرهنگی را لحاظ کنیم.

رهاکردن خانه های تاریخی هویت بومی را خدشه دار می کند

این مدرس دانشگاه افزود: رهاکردن خانه های تاریخی به تخریب آنها خواهد انجامید و جای خالیشان را عناصری می گیرد که فاقد هویت بومی هستند.

او بافت های تاریخی را پیوند دهنده نسبت فرهنگی مردمان با سرزمینشان عنوان کرد و گفت: این مجموعه های درهم تنیده که در گذر سالیان بوجود آمده، حاصل صبر و طمأنینه است و سرشار از آزمون و خطا که درنهایت به این منتج شده که اثر پایداری ساخته شود که می تواند برای سالها پاسخگوی نیازهای واقعی مردمان این سرزمین باشد.

پارسایی اظهار کرد: وقتی بافت تاریخی تخریب شود، به زمین خالی بدل خواهد شد که برآمده از محیط واقعی نیست و نسبتی بین ما و اثر و محیط پدید نمی آورد؛ از همین رو بعد از چند سال مجددا تخریب می شوند چون مردم حس تعلق ویژه ای به آنها ندارند.

گستردگی بافت تاریخی شیراز، نقطه قوت و ضعف توامان

مسئول واحد پژوهش حوزه هنری استان فارس معنای بافت را در پیوستگی آن نهفته دانست و درباره ظرفیت شیراز در این زمینه گفت: شیراز از منظر برخورداری از آثار تاریخی در کشور رکورددار است و بافت تاریخی معظم و مفصلی دارد؛ اما این وسعت هم نقطه قوت است و هم مشکل ساز شده است.

او اظهار کرد: بافت تاریخی شیراز باید به منزله پیکره ای واحد و یکپارچه شناخته شود؛ از همین رو مرمت و احیای آن ضروری است؛ با وجود این، چنین مساله ای در شیراز به خوبی فهم نشده یا دیر رخ داده است.

پارسایی با بیان اینکه تعلل در احیای درست بافت تاریخی منجر به تخریب بخش جدیدی از آن خواهد شد، عنوان داشت: از بین رفتن عناصر بافت تاریخی که روند آن هم اکنون نیز آغاز شده است، بدلیل کمبود نیروی متخصص در حوزه مرمت است که در شیراز با توجه به ظرفیت های فراوان میراثی باید بیش از اینها باشد.

شیراز از ساماندهی بافت تاریخی عقب مانده است

این مدرس دانشگاه ادامه داد: از سوی دیگر موضوع مرمت بافت شهری برای دستگاه های اجرایی به درستی تبیین نشده و مجموعه مدیریت شهری درمقایسه با شهرهای تاریخی دیگر همچون یزد و اصفهان در ساماندهی به بافت تاریخی چند قدم عقب ترند.

او با اشاره به اینکه باید برای ساماندهی و احیای بافت تاریخی رویکردی تازه تر در نظر گرفته شود، گفت: طی سالهای اخیر میراث فرهنگی و شهرداری گام هایی در این زمینه برداشته اند که باید با پشتوانه علمی و جدیت بیشتر پیگیری شود.

پارسایی با بیان اینکه در سراسر جهان نمونه هایی پیشرو در احیای بافت های تاریخی وجود دارد، بیان داشت: در مجموع، در حوزه عمل در مقیاس ملی خوب عمل کرده ایم و شهرهایی همچون یزد، کاشان و بخشی از بافت تاریخی اصفهان درها را به روی مرمتگران جهانی و ملی گشوده و با حضور گروه های متخصص از نقاط مختلف، به پیشرفت های خوبی دست یافته اند.

پژوهشگر حوزه فارس شناسی با اشاره به اینکه در حوزه شناخت ضرورت های محیطی و ارزش های یک اثر به خوبی اقدامی صورت نداده ایم، عنوان داشت: مواجهه ما با آثار تاریخی در حوزه مرمت بیشتر به صورت برخورد شکلی است و درواقع درگیر فرم هستیم و به لایه های علمی و معنایی نمی پردازیم؛ بنابراین در قدم اول باید به شناخت برسیم و ایده هایی برای مرمت، احیا، تغییر کاربری، دادن نقش نو به یک اثر تاریخی در سپهر فرهنگی جدید منطقه تعریف کنیم که باعث سرزندگی بافت، منطقه و حوزه نفوذ پیرامون آن باشد.

مهرداد ایروانیان نیز که از معماران و طراحان بنام شیراز است و در بافت تاریخی شیراز اقداماتی شایان توجه انجام داده، با بیان اینکه از هر مجموعه زیستی با قدمت و پیشینه فرهنگی چندصد ساله و برآمده از ساختاری فرهنگی، در هر نقطه جهان باعنوان اثری ارزشمند یاد می شود، بر اهمیت سابقه و پیوستگی بافت تاریخی تاکید کرد.

او عنوان کرد: این دو شاخصه در چند دهه اخیر دچار گسستگی شده است؛ درحالیکه پیوستگی صدها ساله فرهنگی و زیستی، خانه ها و مراکز مختلف عمومی را در بافت تاریخی بوجود آورده که فضاهایی بینابینی را ایجاده کرده است.

جمعیت مهاجر توازن بافت تاریخی شیراز را بر هم زده است

این معمار اظهار داشت: در چند دهه اخیر، بافت تاریخی که پیش از این مأمنی برای افراد بود، از بین رفته و متروک شده و توازنش با ورود جمعیت مهاجر بر هم خورده است.

ایروانیان با تاکید بر ضرورت آسیب شناسی چرایی بر هم خوردن توازن بافت تاریخی، عنوان کرد: باید دید این پیکره که صدها سال زنده بود چگونه به مرحله بحران رسیده است.

او تصریح کرد: برای زنده کردن بافت، تنها نمی توان به یک وجه آن رسیدگی کرد؛ بلکه شیوه ها و وجوه مختلفی را باید به صورت همزمان پیگیری و اعمال کرد تا بتوان جانی دوباره به آن بخشید.

سرزندگی بافت در گرو احیای خانه های تاریخی

برنده جایزه معماری ماریل ایتالیا، احیای خانه های تاریخی واقع در بافت تاریخی را بخشی از اقداماتی برشمرد که باید برای سرزندگی بافت تاریخی صورت گیرد و افزود: البته این، تنها بخشی از فرایند احیاست، گاه ساختن و احیا چندان خاصیتی ندارد همانگونه که هیچگاه کالبد تخت جمشید را درست نمی کنیم، چرا که این، خرابه ها هستند که به مجموعه روح می دهند، ارزش بسیاری دارند و میل فراوانی برای بازدیدکنندگان و علاقه مندان ایجاد می کنند.

ایروانیان در ادامه به این نکته اشاره کرد که بافت تاریخی بر خلاف آثاری همچون تخت جمشید، ساکنانی دائم و یا موقت دارد؛ براین اساس یا باید آن را همچون یک بنای تاریخی درنظر گرفت که درهای آن ساعاتی بر روی بازدیدکنندگان گشوده می شود و یا محیطی که ساکنانی همیشگی دارد که در این صورت نمی توان روش بازدید را به شیوه بناهای فاخر تعریف کرد، چرا که مجموعه بافت از این منظر، دیگر نمایشگاهی دائمی نیست، بلکه به عناصر زندگی روزمره نیز نیازمند است.

حضور دائمی جمعیت فعال در بافت، روشی برای زنده نگاه داشتن آن

او با اشاره روش های مختلف حفظ بافت های تاریخی در سراسر جهان، گفت: در یک شیوه می توان تعدادی از افراد را به بافت تزریق کرد، افرادی که تظاهر به زندگی می کنند و بعد از اتمام ساعات بازدید از آنجا خارج می شوند؛ این روش در بسیاری از بافت های قدیم جهان به کار گرفته می شود؛ به بیان دیگر، کارمندان این بافت تاریخی، به ظاهر سبکی از زندگی را نمایش می دهند و سر ساعت خاصی بافت را ترک می کنند؛ درست مانند دهکده تائوس در نیومکزیکو آمریکا که دهکده ای سرخپوستی است اما چندان ساکنانی ندارد، با این حال افرادی که در این مجموعه حضور دارند، در شمایل سرخپوست هایی هستند که شیوه زندگی بومیان را نشان می دهند.

ایروانیان افزود: نمونه ای نزدیک به این شیوه را می توان در ابیانه دید، گرچه این روستا مسکونی است، بعضی خانه ها برای تداعی زندگی در محیط ترتیب داده شده است؛ بنابراین یا باید جمعیتی را برای بافت تاریخی تعریف کنیم که روزانه در آن رفت وآمد کنند، مانند ساختن دانشکده معماری در بافت تاریخی یا باید بتوان جمعیتی را وارد بافت کرد.

این معمار و طراح شیرازی، عنوان داشت: بخش دیگری از سرزندگی بافت تاریخی را می توان با تبدیل بعضی خانه ها به رستوران یا هتل یا گالری تامین کرد؛ بدین ترتیب همواره عده ای برای بهره بردن از این مجموعه ها وارد بافت می شوند و حتی ممکن است برخی راغب شوند در آن ساکن شوند.

او در عین حال به این موضوع نیز اشاره کرد که تبدیل بافت فقط به هتل یا رستوران یا مرکز فرهنگی کافی نیست، بلکه ترکیبی از چند عملکرد آنجا را زنده خواهد کرد.

بافت تاریخی با حضور مردم از ناهنجاری ها پاکسازی می شود

ایروانیان با اشاره به برخی نظرها درباره پاکسازی بافت از عناصر نامطلوب و سپس دعوت از مردم گفت: عده ای می گویند ابتدا معتادان را جمع آوری کنیم، نازیبایی های محیط را از میان برداریم، همه چیز را تمیز کنیم و بعد از مردم برای حضور در بافت دعوت کنیم؛ درحالیکه چنین نیست، بلکه اتفاقاتی که در راستای احیای بافت تاریخی رخ می دهد، همه با هم باعث می شود محیط به خودی خود پاکسازی شود.

این معمار در ادامه به اهمیت عملکردها در حوزه احیای بافت تاریخی اشاره کرد و اظهار داشت: پدیدآوردن زمینه مناسب برای ارائه تسهیلات اجتماعی از رهگذر تصویب قوانین لازم در این خصوص بسیار ضروری است؛ برای مثال شهرداری یا میراث فرهنگی باید اهتمام ویژه ای برای فروش صنایع دستی در محدوده بافت تاریخی به خرج دهند، در کشوری همچون مراکش، صنایع دستی را فقط می توان در بافت تاریخی به فروش رساند، اگر چنین چیزی درباره بافت تاریخی شیراز اعمال شود، تمام فعالان این حوزه در محدوده بافت حاضر می شوند و این سبب انگیزه و حرکتی اقتصادی در مجموعه خواهد شد.

او فعالیت شورای شهر و اتحادیه ها و اصناف را در زمینه یادشده مهم ارزیابی کرد و گفت: ایجاد قوانین جدید با هدف جاری کردن روح زندگی در شریان خفته بافت تاریخی در نهایت به تحول این محدوده خواهد انجامید.

این طراح و معمار شیرازی از قوانین دست وپاگیر و سختگیرانه حوزه میراثی که مانع پیشرفت و احیای بافت تاریخی می شود انتقاد کرد و گفت: ایجاد فضاهای منطبق با بافت که برای این مجموعه درهم تنیده تاریخی افزون بر ایجاد منظر مناسب، اشتغال زایی و ورود افراد را در پی دارد نباید با سخت گیری های غیر کارشناسی محدود شود.

ایروانیان بیان کرد: بافت تاریخی شیراز بسیار مورد توجه گردشگران خارجی است و تمام بناهای منطبق با ساختار بافت، برای گردشگر جاذبه ایجاد می کند.

او با بیان اینکه مشخص نیست برخی موانع چه منشائی دارد، ادامه داد: به هر روی باید برای بهره وری مناسب بافت تاریخی، به عناوین مختلف چندین شیوه گوناگون را به صورت همزمان به کار گرفت و در این حوزه نیز نه تنها سازمان های متولی همچون شهرداری یا میراث فرهنگی که تمامی نهادها باید همکاری کنند و قوانین بازدارنده نیز تعدیل شود.

وی نقطه به نقطه ایران را برخوردار از دستاوردهای فرهنگی سرشاری دانست که باید مدیریت شود و گفت: طی دهه ها میراث فرهنگی در قالب سازمان به فعالیت می پرداخت و عملا نگهدارنده بناها بود، اما امروز در قامت وزارت خانه از بودجه برخوردار است و باید در حوزه تخصص نیز دقت نظری صورت گیرد تا برآیند تخصص و بودجه، جرات و جسارت ایجاد تغییرات را در بافت های تاریخی فراهم سازد.

ایروانیان سرزندگی بافت تاریخی شیراز را در گرو دعوت مردم و گردشگران به آن دانست و گفت: رویدادها بافت تاریخی را زنده نگاه خواهند داشت؛ بنابراین چنانچه بتوانیم رویدادهایی دائمی را در این مجموعه ها تدارک ببینیم به خودی خود می توان ارزش آنها را متبلور ساخت.

با تمام این تفاسیر، احیای بافت تاریخی شیراز را می توان در گرو توجه بیش از پیش مسئولان امر و نیز حضور مردم در این مجموعه باارزش میراثی دانست و از همین رو اهمیت دارد که احیای خانه های تاریخی هر چه سریع تر در دستور کار قرار گیرد.

28 خانه تاریخی شیراز بزودی واگذار می شود

در همین راستا مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس واگذاری خانه های تاریخی را به بخش خصوصی اولویت همیشگی این مجموعه خواند و نوید واگذاری 28 خانه را در آینده ای نزدیک داد.

مصیب امیری عنوان کرد که این خانه ها براساس ماده 27 که به واگذاری پروژه های ناتمام به بخش خصوصی دلالت دارد، واگذار خواهد شد و در مراحل پایانی است.

او ابراز داشت: خانه های تاریخی از این منظر که نیاز به مرمت دارند، در اولویت واگذاری هستند.

وی از ناموفق بودن همکاری با شهرداری طی سه سال اخیر سخن گفت و ابراز داشت: حدود سه سال قبل براساس تفاهم نامه ای که با شهرداری شیراز امضا کردیم، همه خانه ها به این نهاد واگذار شد؛ اما در ادامه این همکاری به دلایل مختلفی ادامه نیافت و خانه ها را بازگرداندند.

به گفته امیری در طی نیمه دوم سال 97 و 98 هم چندین بار فراخوان هایی اعلام شده و یکی دو بار هم سرمایه گذارهایی یافت شدند، اما درنهایت موضوع واگذاری خانه های تاریخی فرجامی نیافت.

مدیرکل میراث فرهنگی فارس با تاکید بر اینکه در طرح واگذاری کمیته ای تخصصی کاربری خانه ها را مشخص می کند، اظهار کرد: 28 خانه ای که هم اکنون در مرحله عقد قرارداد با سرمایه گذار است، سه کاربری اصلی دارد؛ مرکز اقامتی و هتل و سفره خانه سنتی، کارگاه تولید و فروشگاه صنایع دستی و بخشی هم باعنوان مرکز فرهنگی واگذار خواهد شد؛ افزون بر این، برای برخی خانه ها صرفا کاربری موزه، گالری و ارائه صنایع دستی انتخاب شده است و بسته به اینکه سرمایه گذار چه هدفی دارد، واگذار می شود.