کاخ اردشیر بابکان، کاخی دو هزار ساله در فیروزآباد

کشور ایران با داشتن تاریخی کهن و باستانی دارای اماکنی بوده که عمری طولانی دارند و از حیث فرهنگی با ارزش هستند. استان فارس، یکی از استان هایی بوده که به واسطه داشتن قدمتی کهن دارای بنا و اماکن تاریخی بی مثالی است. نام استان فارس با نام شهر شیراز گره خورده و معمولا با شنیدن نام این استان به یاد تخت جمشید و مقبره کوروش می افتیم و یا به سراغ حافظیه و سعدیه می رویم و در عطر بهار نارنج و غزل غرق می شویم. در میان استان فارس، فیروزآباد قرار دارد که دارای ابنیه فراوانی است که از پس هزاره هایی کهن به جا مانده اند و کم از دیگر دیدنی های این استان ندارند. همین قدر بدانیم که شهرستان فیروآباد در گذشته با نام شهر اردشیر خوره موسس سلسله ساسانیان شناخته می شد. کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد یا آتشکده فیروزآباد بنایی بوده که به 1800 سال پیش باز می گردد و نشانی از شکوه عصر فرمانروایی ساسانیان بر این پهنه گسترده دارد.

درباره شهر فیروزآباد بیشتر بدانیم

شهر جور نامی است که موسس پادشاهی ساسانیان، اردشیر بابکان بر این منطقه نهاد، شهری دایره ای شکل که پس از مرگ اردشیر بابکان در سال 241 میلادی تبدیل به الگویی تکرار شونده در شهرسازی گردید و طبق اسناد موجود، حداقل 400 شهر دیگر به همین شکل بنا شدند. خوب هست بدانید که شهر فیروزآباد فعلی در دورانی دور منطقه باستانی بوده که به دلیل قرار گرفتن در گودی و سرریز شدن رودخانه اسکندر به داخل آن تبدیل به دریاچه ای شد. اردشیر بابکان اقدام به خالی شدن آب این منطقه کرد و شهر گور در آن احداث شد. این تمهید هوشمندانه اردشیر و اجرای آن با ابزار و ادوات باستانی به قدری بزرگ و عجیب بود که خالق شاهنامه، حکیم الوالقاسم فردوسی درباره اش چنین سرایید: «یکی شارستان کرد پر کاخ و باغ / بدو اندرون چشمه و دشت و راغ / برآورد از چشمه آتشکده / بدو تازه شد مهر و جشن سده / همی راند از کـوه تا «شهر گور» / شد آن شارستان پر سرای و ستور». این شهر تا قبل از حمله اعراب و ویرانی کامل به نام شهر خور شناخته می شد و رونق فراوانی داشت. عضدالدوله دیلمی بعد از بیرون راندن اعراب و تسلط بر این شهر، آن را بازسازی کرد و به میمنت این پیروزی نام آن را فیروزآباد نهاد. فیروزآباد علاوه بر کاخ اردشیر بابکان دارای ساختارهای باستانی دیگری چون قلعه دختر و سنگ نگاره های مهمی از دوره ساسانی است. کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد با شماره 89 در 1310 شمسی به فهرست آثار ملی افزوده شد. از این شهر باستانی در کتاب فارسنامه که در حدود هزار سال پیش توسط ابن بلخی تالیف گشت، چنین یاد شده است: «فیروز آباد که قدیم آن را گور می نامیدند، به روزگار کیانیان شهر بزرگی بوده و حصاری عظیم داشت. اسکندر ذوالقرنین چون به پارس حمله کرد چندان که کوشید نتوانست به حصار شهر گور رخنه کند، لذا جهت رودی را که از سر کوه می آمد، به طرف شهر برگرداند و در شهر جاری ساخت تا آنکه تمام شهر گور در آب غرق شد.»

درباره کاخ اردشیر بابکان بیشتر بدانیم

مرحوم پیرنیا، مورخ مشهور معاصر معتقد است بنای کاخ اردشیر بابکان یا آتشکده فیروزآباد در سال 224 میلادی احداث شده و برخلاف تصور باستان شناسان و مورخین غربی به هیچ عنوان کاخ یا محل اقامت پادشاهان نبوده است، زیرا بنا هیچ نشانی از کاخ های باستانی ندارد و دلیل وی نبودن مکان های خصوصی و فضاهای ایجاد شده در کاخ های همان دوران است. او معتقد هست که این بنا یک آتشکده بزرگ بوده که به نام بارین خوانده می شد. این ادعا در آثار مورخینی در قرن های گذشته هم تکرار شده و حتی بسیاری این بنا را به دلیل عظمت و شکوه، آتشکده اعظم خوانده اند. اما در دیگر متون قدیمی به جا مانده از دوران کهن مشاهده می شود که بسیاری این بنا را متعلق به بیست و هشتمین پادشاه اشکانیان، اردوان پنجم می دانند که بعد از به قدرت رسیدن اردشیر بابکان و تاسیس سلسله ساسانیان، وی در کنار شهر گور و در مجاورت برکه ای زیبا، این بنای جدید را ساخت.

بخش های مختلف کاخ

آتشکده فیروزآباد دارای سه قسمت بوده که شامل سه تالار گنبددار، حیاطی با دو ایوان و تالارهای مجاورش و ایوانی بلند است. مساحت آتشکده فیروزآباد برابر با 104 متر در 55 متر بوده که عظمتی باشکوه را به نمایش می گذاشت. از نکات جالب و قابل تامل به کارگیری سنگ و گچ در مصالح ساخت این بنای کهن است که نشان دهنده شکوه و اهمیت آن بود. سنگ هایی که به صورت نیمه تراش میخکی به کار رفته در کنار سبک معماری داخلی، المان هایی هستند که به نظر می رسد تمام طراحی آتشکده فیروزآباد کار هنرمندان ایرانی بود. از دیگر هنرهایی که در ایجاد کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد فارس به کار رفته و تا سالیان درازی بعد از آن نیز مورد بهره برداری قرار گرفت، تکنیک های به کار رفته در طاق زنی است. با توجه به کیفیت گچ به کار رفته در آتشکده فیروزآباد، معماران این بنا توانسته اند تا طاق زنی های بدون مرکز انجام دهند. گنبدها نیز روی چهار ضلعی هایی قرار گرفته که این شیوه تا دوران بعد از اسلام هم رواج داشت و نشان دهنده هنر بالای معماری در زمان ساسانیان است. پوشش های گنبدی خفته نیز در این معماری نشان دهنده پیشرفت چشمگیر این هنر هست.

معماری کاخ

تالارهای تو در تو، تزئینات داخلی شگفت انگیز، گچبری های بی نظیر و استحکام سازه ها همگی به طرز عجیبی شکوهمند هستند، به طوریکه این بنا را یکی از بهترین بناهای دوران ساسانی می دانند. عمر این بنا به 1800 سال پیش می رسد و تزئینات و گچبری ها بر روی سنگ های ایوانچه و قسمت های قرار گرفته بین طاق و دیوار که به گیلوئی مشهور بوده، چشم هر بیننده ای را مسحور خود می کنند. ستون های چهار گوش و نیمه ستون های میخکی و چهار عمارت گنبدی شکل حاشیه شرقی از دیگر بخش های بی نظیر هنر معماری در کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد فارس هستند. وجود چشمه ای جوشان در بخش بیرونی شمالی و نهر مجاور کاخ از دلایل رونق این منطقه در نظر گرفته شده و در فاصله ای دورتر آتشدانی هم کشف گردید که همه این ها در کنار هم نشان دهنده چهار عنصر مورد توجه یعنی آب، آتش، باد و خاک هستند.

کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد یا آتشکده فیروزآباد؟

وجود یک چشمه در مجاورت این بنای باستانی و نبود فضاهای خصوصی خاص کاخ های دوران ساسانی عواملی هستند که باعث شده تا مورخان بسیاری بر این باور باشند که این بنا تنها یک آتشکده بزرگ بود. با توجه به اینکه کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد اولین بنای ایجاد شده در دوران ساسانیان بود، بسیاری از این روش های معماری و طراحی در بناهای بعدی ساسانیان نیز بهره بردند. کارشناسان اهل فن کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد فارس را بسیار بهتر از کاخ سروستان با گنبدی آجری و تالارها و ایوان های کمتر می دانند. دیوارهای بیرونی نیز با ستون هایی به طاق جفت شده اند و هیچ پنجره ای ندارند و آن را شبیه به یک دژ مستحکم دفاعی کرده اند. در متنی که به خط پهلوی در دروازه نزدیک به استخر آب دیده شده، بیان گردید که 30 هزار دینار زر هزینه این عمارت شد. این مطلب از قول شرق شناس شهیر روسی، بارتلد بیان شده و معتقد است محل کشف این متن بارین نام داشت.

مهمترین بناهای اطراف کاخ اردشیر بابکان

در اطراف این کاخ یا آتشکده بزرگ ساسانی بناها و آثار مهم دیگری نیز وجود دارند. این کاخ که 3 کیلومتر با شهرستان فیروزآباد فاصله داشته، یکی از علل رونق شهر گور بوده که نهری نیز از کنارش گذر می کرد. وجود این بنا و رونق این شهر احتمالا عاملی بود تا تمدن در این منطقه ادامه پیدا کند و امروزه می توان در اطراف آن سنگ قبرهایی متعلق به سال 741 هجری قمری را دید و سری به امامزاده جعفر زد که معماری آن به دوران ایلخانان می رسد. قلعه حسن آباد، ساختمان آشپزخانه در کاخ اردشیر بابکان و نقارخانه همجوار این بنا از دیگر جاذبه های گردشگری ناحیه هستند.