باغ ارم شیراز | جواهری در شهر شعر و هنر

نام شهر شیراز با نام حافظ و سعدی و شعر پیوند خورد. البته این شهر تاریخی یادگاران فراوانی هم از دوران کهن ایران زمین را در گذر رمان حفظ کرده تا امروزه بتوانیم در کنار تخت جمشید، تمدن ایران باستان را به رخ جهانیان بکشیم و به آن مفتخر باشیم. این شهر تاریخ و هنر ایرانی یک نماد دیگر نیز دارد و به شهری مشهور است که بوی بهار نارنج هایش در فصل بهار، هر عابری را مست می کند و هر عاقلی را مجنون. شیراز است و بهار نارنج و سرونازهای سر به فلک کشیده و عطر شعر که در کوچه هایش جاری بوده و همین حال و هواست که عبید زاکانی را به سراییدن غزلی درباره شیراز وا داشته و در بیتی چنین نوشت که: «گاه چون بلبل شوریده درآیم به خروش / گاه چون غنچه دلتنگ گریبان بدرم.» در میان این زیبایی های بی حد و حصر شهر شیراز، نگینی نشست که مامنی است برای عاشقان گیاه و گیاه شناسی. باغ ارم شیراز با سرونازها و گل های رنگارنگ رز و مجموعه بی نظیری از گیاهان در کناری معماری ناب ایرانی، محلی است که دل از هر بیننده ای را می رباید و معبدی است برای عاشقان طبیعت و گیاه شناسان اهل فن. در ادامه مطلب قصد داریم کمی بیشتر با شهر شیراز آشنا شویم و تاریخچه باغ ارم شیراز را بیشتر بشناسیم.

شهر شیراز

پیرامون تاریخچه بوجود آمدن شهری به نام شیراز روایت های مختلفی وجود دارند که برخی از آن ها به کتیبه های باستانی باز می گردند و برخی به اسناد و نوشته های تاریخ نگاران دوران بعد از اسلام. دکتر عبدالمجید ارفعی، خط شناس و کتیبه خان به نام خطوط ایلامی در مقاله ای اطلاعاتی درباره وجود شهری بهنام شیرازیش در کتیبه های پاسارگاد داده و معتقد بوده که این شهر همان شیراز امروزی است. متخصصان این فن معتقدند که تاریخ شهر شیراز به دوران هخامنشی و ایلامی می رسد. عده ای از تاریخ نگاران اسلامی بنیانگذار شهر شیراز را عبدالمالک مروان می دانند که در قرن اول هجری آن را پایه نهاده، اما با توجه به شواهد موجود به نظر می رسد که در دوران ساسانیان و حتی قبل تر از آن در شهر شیراز سکونت دائمی وجود داشت. مستوفی در کتاب نزهت الملوک که آن را در سال هفتصد و چهل هجری قمری به رشته تحریر در آورده، سازنده شهر شیراز را برادر حجاج بن یوسف به نام محمد می داند که به دوران اسلامی باز می گردد. او معتقد است که محمد بن قاسم ابن ابی عقیل، عموزاده حجاج بناهای این شهر را بازسازی و مرمت کرد. با همه این اوصاف و با وجود شواهد بسیار باستانی به نظر می رسد شهر شیراز تا اواخر دوره ساسانیان دارای جمعیت فراوانی بوده و مرکز بخش اداری حکومت پرقدرت ساسانی بوده که زیر سایه پارسه در زمان داریوش قرار داشت. حمله اسکندر مقدونی به این منطقه باعث شده که از اهمیت شیراز کاسته شود و شهر همسایه یعنی استخر جایگاه بالاتری پیدا کند.

موقعیت شهر شیراز

شهر شیراز به عنوان مرکز استان فارس با مساحتی بالغ بر 891 هزار و 178 کیلومتر مربع از شمال به اردکان و مرودشت می رسد، از غرب به کازرون و ممسنی می رسد و دراک در انتهای آن قرار دارد. این شهر که باغ گیاه شناسی ارم را در دل خود جای داده، از شرق به ارسنجان، نیریز و استهبان می رسد و در جنوب خود فسا، جهرم، فراشبند و فیروزآباد را دارد. در ادامه مطلب با ما همراه باشید تا با تاریخچه باغ ارم شیراز بیشتر آشنا شوید.

تاریخچه باغ ارم شیراز از ساخت تا قبل از دوران قاجار

شاید نام باغ ارم را بسیار شنیده باشید. نامی که در میان شعرای ایرانی نامی است آشنا و گاهی به نظر شبیه افسانه های می آید تا واقعیت. فردوسی در شاهنامه خود چنین سرود: «ز فرش جهان شد چو باغ بهار / هوا پر ز ابر و زمین پر نگار / از ابر اندر آمد به هنگام نم / جهان شد به کردار باغ ارم.» یا نظامی در داستانی عاشقانه از باغ ارم شیراز چنین یاد می کند: «شهری آراسته چو باغ ارم / هر یک از مشک بر کشیده علم.» این باغ زیبا و بزرگ بدون شک در دروان سلجوقیان، گورکانیان، آل مظفر و آل اینجو وجود داشته و به احتمال فراوان حاکم وقت فارس در دوران سنجر سلجوقی، یعنی اتابک قراچه دستور ساخت آن را صادر کرده است. اطلاع دقیقی از مالکین باغ ارم شیراز که در حال حاضر یک باغ گیاه شناسی بی نظیر است وجود ندارد، اما با توجه به وضعیت زمین داری در ایران قدیم به نظر می رسد این باغ پر رونق باید در اختیار حاکمان بوده باشد. به همین دلیل به نظر می رسد بعد از اتابک قراچه، شاه شیخ ابواسحاق اینجو که در سال 724 هجری قمری تا 757 هجری قمری به عنوان حاکم، صاحب باغ ارم شیراز بوده باشد. بعد از به قتل رسیدن ابواسحاق، باغ ارم شهر شیراز در اختیار پادشاهان آل مظفر بوده است. طبق اسناد موجود تا زمان شاه منصور، آخرین پاشاه آل مظفر که به دست گورکانیان به قتل رسید، باغ ارم، باغی آباد پر از گیاهان متنوع و پر رونق بوده است. جهانگردان فراوانی هم در دوران صفویه به شیراز رفته و از شکوه و زیبایی باغ ارم نوشته اند. این مکان زیبا به احتمال زیاد در دوران زندیه همانند بیشتر باغ ها و ابنیه ها ترمیم و بازسازی شد. باغ ارم شیراز که در حال حاضر باغی است گیاه شناسی از اواخر دوره قاجاریه دارای اطلاعات موثق و مکتوبی بوده که به راحتی می توان درباره آن ها سخن گفت. دونالد ویلبر، پژوهشگر تاریخ معماری ایرانی و اسلامی درباره باغ ارم شیراز چنین نوشت: «برای مدت لااقل 75 سال این عمارت در تصاحب خان ها یا سران قبیله قشقایی بود. همین ساختمان هسته مرکزی باغ به شمار می رود. در این موقع دیواری در وسط باغ احداث کردند و به این ترتیب باغ به دو قسمت تقسیم گردید. باغ ارم شیراز محبوبیت فراوان خود را مدیون درختان مرکبات و خیابان طویلی است که در دو طرف آن سروهای باشکوه غرس گردیده و ساختمان جالب توجهی که شاهد میهمان نوازی بی دریغ ایل قشقایی بود. هرچند سال یکبار مقداری از درختان مرکبات بر اثر سرمای سخت از بین می روند، در حالیکه سروها در پنجاه سال اخیر همچنان جذابیت خود را حفظ کرده اند.» با توجه به اطلاعات موجود از اواخر دوره زندیه به مدت هفتاد و پنج سال خاندان جانی جان قشقایی از سران ایل قشقایی صاحبان بلامنازع باغ ارم بوده اند. این خاندان که با سمت ایل بیگی و ایل خانی اهدا شده از دوره فتحعلیشاه بر قشقایی ها رجحان داشتند با ساختن عمارتی باشکوه در باغ ارم، آن را تبدیل به مرکز فرماندهی خود نمودند که تا دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، عمارتی باشکوه و مرغوب بود.

تاریخچه باغ ارم از دوران قاجار تا به امروز

حاج نصیرالملک شیرازی اولین مالک باغ ارم در دوران قاجاریه بود که آن را از خاندان ایلخانی خرید کرد و عمارت فعلی باغ گیاه شناسی را با حفظ اساس و پایه بنای قبلی ساخت. البته بنای موجود در باغ گیاه شناسی ارم توسط ابوالقاسم خان نصیر الملک که بعد از مرگ مالک قبلی در سال 1311 هجری قمری خریداری شده، به اتمام رسید و بسیاری از تزئینات باغ در دوران او صورت گرفت. دونالد ویلبر در جایی دیگر درباره تاریخچه باغ ارم شیراز چنین نوشت: «در تهیه طرح باغ، محور طولانی آن مشخص گردید. امروز کوشک اصلی، هسته مرکزی این باغ و جالب توجه ترین جنبه آن را تشکیل می دهد. اتاق های طبقه زیرین تقریباً زیرزمین است و تالار مرکزی آن را برای استراحت در روزهای گرم تابستان در نظر گرفته اند. نهر آب مستقیماً از این تالار می گذرد و سر راه خود قبل از اینکه به حوض بزرگی فرو ریزد، استخر را پر می کند. دیوارها و کف این تالار از کاشی های رنگین پوشیده شده است. پلکانی این طبقه را به طبقه بالاتر و به راهروهایی که به تالار بزرگ منتهی می گردد، متصل می سازد. منظره جنوبی آن همان ادامه محور اصلی بوده و از طرف شمال چشم انداز آن را تپه هایی تشکیل می دهند که در حاشیه رودخانه قرار گرفته اند. در این محل نیز مانند بسیاری دیگر از ساختمان های شیراز کاشی های براق و سنگ های تراش میراث قدیم را از نو رواج می دهد. این قسمت سه گوش منظره ای را متعلق به دوره ساسانیان که با کاشی های رنگی زینت شده، نشان می دهد. در حالیکه در طبقه ای که هم سطح زمین ساخته شده تخته سنگ های آهکی، نسخه های تحریف شده ای است از نقوش برجسته دوره هخامنشیان که در تخت جمشید وجود دارند. در سراسر این ناحیه وسیع بوته گل سرخ کمتر دیده می شود و به جای آن در گلخانه که داخل آن را با چوب به طرز پلکانی ترتیب داده اند، انواع گل ها را در گلدان نگاهداری می کنند تا آن ها را در نقاط اصلی در داخل کوشک و خارج آن قرار دهند.» در تاریخچه باغ ارم شیراز چنین آمده که فرزند ابوالقاسم خان نصیر الملک، وارث بعدی باغ بود که آن را به سران ایل قشقایی فروخت که بعدها در اختیار دولت قرار گرفته و نصیب دانشگاه شیراز شد. دانشگاه شیراز در سال های 1345 تا 1350 هجری شمسی از باغ ارم به عنوان کاخ پذیرایی بهره گرفت تا اینکه سازمان برنامه و بودجه با تخصیص اعتبار و زیر نظر مسئولین دانشگاه به تعمیر و مرمت آن پرداخت. در این بازسازی، زمینی نیز در کنار بلوار ارم، آسیاب سه تایی به باغ ارم شهر شیراز اضافه شد که وسعت آن را چند برابر کرد. در حال حاضر نیز این مکان تبدیل به باغی گیاه شناسی شده که درهای آن به روی عموم باز است. فرصت الدوله شیرازی که در دوران قاجار به دیدن باغ ارم رفته، درباره این مکان فرح بخش چنین نوشت: «بستانی است بی مثال و گلشنی است بهشت تمثال ...، سروهایش سر به افلاک کشیده، عماراتی دارد شاهانه مشتمل بر تالاری که به واسطه دو ستون قوی پیکر برپاست و ارسی ها، گوشواره ها و اتاق ها و رواق های دیگر را از فوقانی و تحتانی دار است. آبشارهای متعدد از هر جانب آن روان است و سبزه های اطراف جویش چون خط بر گرد عارض نوش لبان. بنای اول آن را محمدقلی خان ایلخانی نهاده و سپس مرحوم حاجی نصیرالملک خریده و حکم به بنیاد عمارات مذکور داد. حاجی محمد حسن معمار ... آن بنا را بر آورده باغی دیگر بر آن افزوده اند. آن نیز هوایش معطر است ...، خلوتی دیگر دارد که نارنجستانش نام نهاده اند. باربند و کوشکی هم برای آن قرار داده اند.»

موقعیت باغ ارم از لحاظ جغرافیایی

باغ ارم شیراز تا سال 1325 هجری شمسی مکانی بود خارج از شهر شیراز که اطراف آن را سنگلاخ و رودخانه در برداشت. این باغ زیبا در شمال شرقی شهر قرار داشت، اما با وسعت شهرها و شهرنشینی های روزگار جدید، شیراز هم از سمت غرب گسترش یافت و باغ گیاه شناسی ارم امروزه در میان شهر شیراز و در شمال آن واقع شد. باغ گیاه شناسی ارم در دامنه کوه آسیاب سه تایی قرار دارد و در سه کیلومتری آن کوه باباچاهی خود را نمایش می دهد و از شمال غرب به بلوار دانشجو یا همان خیابان آسیاب سه تایی می رسد.

گیاهان موجود در باغ گیاه شناسی ارم

سرونازهای شهر شیراز همواره مورد توجه جهانگردان و مردمانی بوده که به این منطقه سفر کرده اند. اما در میان همه سرونازهای مشهور، سرونازهای کهن باغ گیاه شناسی ارم جلوه ای دیگر دارند. در باغ گیاه شناسی ارم، سرونازهای کهنسالی وجود دارند که تاریخ پر حادثه این مرز و بوم را دیده و خاطراتی فراوان در میان تنه های سر به فلک کشیده خود ثبت کرده اند. زیباترین سروناز باغ گیاه شناسی ارم که مرتفع ترین درخت شهر شیراز هم هست با سی و پنج متر ارتفاع بر فراز شهر ایستاده و نمادی است از استواری و قدمت این بخش از سرزمین ایران. در تاریخچه باغ ارم شیراز چنین آمده که اجزای باغ گیاه شناسی ارم را می توان در دو قسمت مجزا قرار داد:

1–درختان مثمر مانند گلابی، سیب، به، زردآلو، نارنج، بادام، گردو، ازگیل، انار.

2–درختان غیر مثمر مانند سیاه بید، کاج، افرا، سپیدار، کاج، ارغوان.

بیشترین محصول باغ گیاه شناسی ارم مخصوص درختان انار است و در رتبه بعدی مرکبات ایستاده اند. درختان نارنج باغ گیاه شناسی ارم نیز همانند دیگر نارنجستان های شیراز زیبایی های خاص خود را دارند، اما قدمت سرونازهای این باغ گیاه شناسی و جلال آن ها در هیچ کجای دیگر شیراز پیدا نمی شود. از زیبایی های چشمگیر باغ گیاه شناسی ارم شیراز گل های رز و گلستانی است. این گلستان رز در باغ گیاه شناسی ارم شیراز یکی از بی نظیرترین باغ هایی از این دست بوده که شاید تنها دو یا سه مورد شبیه آن در جهان وجود داشته باشد. اما گل های رز تنها گل های زیبای باغ گیاه شناسی ارم نیستند. از نظر گیاه شناسی گل های این باغ به قسمت هایی دیدنی تقسیم بندی می شود که شامل موارد زیر هستند: گل های گل خانه ای، درختچه های زینتی دارای گل های دیدنی، گیاهان حصاری، گیاهان یک ساله رونده، درختچه های زینتی، گل های مقاوم به تغییرات دما، گل های یک ساله حساس به سرما، گیاهان دائمی پوششی و رونده، گل های پیاز دار و بوته های دائمی گلدار.

شیوه تهیه آب برای آبیاری گیاهان باغ

در تاریخچه باغ ارم شیراز چنین آمده که نهر بزرگ و دیدنی شیراز مسئولیت اصلی سیراب کردن باغ های شیراز را به عهده دارد. این نهر از گذشته بخش اصلی باغ داری شیراز بوده و با جدول های متعددی تقسیم بندی شده است که هر کدام نامی برای خود دارند. جدول میری که قسمتی از نهر اعظم را به خود اختصاص می دهد، باغ ارم را سیراب می کند. البته دو حلقه چاه عمیق نیز در باغ گیاه شناسی ارم وجود دارند که برای آبیاری گیاهان از آن بهره گرفه می شود. آب شرب و مصرفی کارکنان باغ گیاه شناسی هم از آب لوله کشی شهری تهیه می شود.

معماری باغ گیاه شناسی ارم

ضلع کوچک مستطیل باغ در بلوار آسیاب سه تایی قرار گرفته که رو به غرب دارد. در روزگاری اضلاع باغ چینه گل داشتند و در حال حاضر، اضلاع باغ گیاه شناسی ارم را درختان انار و پیچ های امین الدوله فرا گرفته و به زیبایی اش افزوده اند. مساحت باغ گیاه شناسی ارم 110 هزار و 380 مترمربع است. زمین این منطقه شیبدار بوده و به همین دلیل، عمارت های باغ گیاه شناسی در مکانی بلندتر قرار دارند و در برخی کوچه ها برای رسیدن به داخل باغ گیاه شناسی پله تعبیه شده است. خیابان اصلی باغ گیاه شناسی ارم شهر شیراز غربی به شرقی است و با شمشادهایی کوتاه، مزین شده است. این خیابان از ساختمان رو به روی استخر شروع می شود و تا آخر باغ می رود. جوی آبی که به استخر می رسد، به شبکه هایی مستقل تقسیم شده و سرونازهای مشهور باغ گیاه شناسی در دو سوی آن چشم اندازی زیبا را به تصویر کشیده اند. از شمال به جنوب باغ گیاه شناسی ارم هم خیابانی وسیع عبور می کند که خیابان اصلی را جدا می نماید. دو خیابان دیگر نیز دیده می شوند که در قسمت های دیگر باغ و موازی با این خیابان محلی هستند برای گذر و قدم زدن میان این فضای دلگشا و زیبا. چهار نخل فونیکس نیز در چهار سوی استخر قرار دارند و از این منظره، قابی روح نواز ساخته است. هجده سنگ یکپارچه که از دوران ایلخانی به جا مانده اند، محیط این استخر دیدنی باغ گیاه شناسی ارم شهر شیراز را تشکیل می دهند. کف این استخر در بازسازی های اخیر با کاشی سفید پوشانده شده و عمق آن به نیم متر می رسد. آب نهر اعظم بعد از ورود به این استخر وارد جوی های متعدد می شود تا آب به همه گیاهان باغ گیاه شناسی ارم برسد. یکی از تصاویر مسحور کننده باغ گیاه شناسی ارم، سرونازی سی متری بوده که تاکی کهنسال گرداگرد آن پیچیده و بالا رفته است.

کتیبه های عمارت اصلی باغ گیاه شناسی ارم

سنگ های یکپارچه ای با نام گندمک ستون های جلو عمارت را ساخته اند. این سنگ ها که ارتفاعی در حدود دو متر دارند، هشت ستون سنگی ایجاد کرده اند که شش عدد آن ها حاوی کتیبه هایی است با اشعاری به خط نستعلیق. اشعاری از حافظ و سعدی و شوریده شیرازی زینت بخش این کتیبه ها هستند. تمام این کتیبه ها با دستان هنرمند استاد باشی حجار ساخته شده اند همانند مردی با لباس و کلاه عشایر که بر روی دو ستون دیگر نقش بسته است.

عمارت اصلی باغ گیاه شناسی

این عمارت دوران قجری در سه طبقه بنا شده و ایوانی دارد با دو ستون و سقفی وسیع. البته در تاریخچه باغ ارم شیراز چنین آدمده که در جلو آن بامی است با شیروانی که همه آن ها هنر مهندسی توانمند بوده به نام محمد حسن معمار شیرازی. این معمار هوشیار و هنرمند که در دوران ناصرالدین شاه زندگی می کرد و برای ساختن این بنا از اسلوب معماری صفویه و زندیه هم سود برده است. عمارت اصلی باغ گیاه شناسی ارم شهر شیراز یکی از دیدنی های دوران قاجار بوده که دارای نقاشی، گچبری و کاشیکاری های بی نظیری است. این بنای رو به شرق با نقوش مردان قجری و گل و بته های خاص هنر ایرانی ترکیبی از زیبایی و هنر را در خود جای داد.