تاریخانه، معماری ساسانی در بنای اسلامی + تصاویر

«تاری» در زبان ترکی به معنای «خدا»ست، مساجد کهن ایران همه بخشی تاریخی دارند که با نام «تاری خانه» یا «خدای خانه» شناخته می شود. در بعضی مساجد هم این بخش در طول سال ها فراموش شده یا از بین رفته اند. اما به طور مثال در مسجد جامع ابرکوه هنوز بخش تاریخانه که عزیزالدین نسفی در آن کتاب «انسان کامل» را به پایان رسانده، وجود دارد. این نام اما بیش از تمام مکان های تاریخی و مذهبی ایران با مسجدی کهن در دامغان گره خورده است و یکی از مهمترین آثار تاریخی استان سمنان محسوب می شود. مسجدی که طبق شواهد موجود معماری، روی یک آتشکده بازمانده از دوران ساسانی ساخته شده است. بسیاری از مساجد تاریخی ایران، بناهایی هستند که بعد از هجوم اعراب و ورود اسلام به ایران روی آتشکده ها ساخته شدند. تاریخانه اما یک وجه تمایز دیگری هم دارد، آن هم اینکه در آن هنوز هم می شود اسلوب و اصول معماری دوره ساسانی را دید. این بنا از قرن دوم هجری به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفته و تغییراتی در معماری آن ایجاد شده است. تاریخانه بعد از مسجد جامع فهرج که در قرن اول هجری ساخته شده، کهن ترین بنای مذهبی مربوط به اسلام در ایران محسوب می شود.

شبستان اصلی تاریخانه دارای ستون های قطور و طاق های ضربی بوده و صحن آن به شکل چهار گوش است که در یک سوی آن شبستان اصلی و در دو سمت این صحن تالارهایی سر پوشیده قرار داشت. از این تالارها امروز تنها چند ستون و قسمت هایی از صاق ضربی باقی مانده، اما شبستان مسجد کمتر دچار تغییر شده است.

در جهت غربی مسجد یک منار ارزشمند هم قرار دارد، زمانی این منار بخشی از یک مجموعه وابسته به مسجد بوده که در طول سالیان از بین رفته است. منار خشتی تاریخانه حدود 26 متر ارتفاع دارد و از هفت طرح مجزا برای تزیین آن استفاده شده است. این بخش ها که به صورت حلقه هایی مدور اطراف منار را پوشانده اند، نمادی از هفت مرحله سلوک هستند و هر کدام نقوشی متفاوت دارند.

تاریخانه برای دامغان تنها یک جاذبه تاریخی برای گردشگران نیست، در طول سال برنامه هایی در این مسجد برگزار می شود که شناخته شده ترین آن ها آیین کیسه دوزان است که روز بیست هفتم ماه مبارک رمضان با حضور جمع زیادی از زنان دامغانی در این مسجد برگزاری می شود. تاریخانه دامغان در سال 1310 در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.