مسجد تاریخانه دامغان

تاریخانه قدیمی ترین مسجد ایران و مربوط به دوره ساسانیان در سده های 2 و 3 و 5 ه‍. ق است و در شهر دامغان، خیابان تاریخانه جای گرفت. این اثر در 15 دی 1310 و با شماره 80 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. تاریخانه از آثار باستانی دامغان است که بر پایه پژوهش های اداره کل باستان شناسی، پیش از تسلط اعراب بر ایران آتشکده بوده و بعدا به مسجد تبدیل شده است. ساختمان بنای دوباره آن مربوط به سده دوم هجری بوده و شیوه ساختمان آن نیز به شیوه بناهای دوره ساسانیان است. تاریخانه در ترکی به معنای خانه خدا هست.

این مسجد نمونه بسیار زیبا و کاملی از مساجد سده های آغازین اسلام به شمار می رود. شیوه معماری مسجد برگرفته از معماری ساسانی است. ساختمان مسجد تاریخانه دربردارنده یک صحن یا حیاط مرکزی بوده که پیرامون آن را رواق های سرپوشیده در برگرفته است. شبستان مسجد بر روی هجده ستون مدور (سه ردیف شش تایی) استوار شده که این ستون ها یک متر و نیم قطر دارند و از نظر ویژگی های معماری همانند ستون های کاخ های ساسانی هستند. طاق های مسجد از آجر بوده و به طاق های دوره پیش از اسلام یعنی عهد ساسانی همانندی و همسانی بسیار دارد.

در این مسجد ستون هایی مدور قرار دارد که با آجرهایی به طول 35 و به عرض 34 و 7 سانتیمتر ساخته شده و به نام چهل ستون معروف است. تعداد ستون ها 26 عدد بوده که 18 ستون آن در یک طرف و 5 ستون در سمت دیگر و 3 ستون در مقابل قرار گرفت. محیط هر ستون در حدود 5 متر، بلندای آن از سطح زمین تا محلی که طاق ها بر آن استوار شده ، 2/84 متر و تا پشت بام 6 متر است. طاق های این ساختمان با گذشت زمان فروریخته بوده که از محل وجوه جمع آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق های مزبور سقف زده اند.

در سمت مغرب مسجد و بین 6 دهانه و طاق، یک دهانه و طاق بزرگتر به طول 12/14 متر و عرض 03/5 متر وجود دارد که آثار محراب و منبر مسجد در این دهانه دیده می شود. عرض هر یک از شش دهانه یا ایوان که در طرفین دهانه وسطی واقع شده ، 36/6 متر است. صحن مسجد هم تقریبا مربع شکل و به طول 27 و عرض 26 متر هست. در پی سده ها، تاریخانه دامغان بارها مرمت و بازسازی شده است. مناره های آجری در دوره سلجوقیان به این مجموعه افزوده شده که اکنون 25 متر ارتفاع دارد و بدنه آن با آجرکاری تزئین شد. طبق کتیبه کوفی مسجد، مناره به همت بختیار بن محمد در قرن پنجم هجری احداث گشت و به مجموعه تاریخانه پیوند خورد.

در جنب مسجد تاریخانه و سمت شمال مناری وجود دارد که با آجر ساخته شده است. ارتفاع این منار 26 متر بوده و 86 پله از داخل دارد. محیط آن در پایین در حدود 13 متر است و به نسبت ارتفاع منار از سطح زمین از محیط آن کاسته می شود بطوریکه دور منار در بالا 8/6 متر است. این منار سکو ندارد و از روی زمین مدور ساخته شد. نقوشی از آجر در روی منار هست که به منزله نما و تزئین آن محسوب می شود. در ارتفاع 5/10 متری هم کتیبه ای از آجر به خط کوفی است به عرض 30/1 متر که فقط «الامیر السید الاجل» آن را خواند. آجرهایی که در ساختمان داخلی بکار رفته، به قطر 4 تا 5/4 سانتیمتر و به طول و عرض 22 سانتیمتر و آجرهایی که در تزئینات خارجی مصرف شده، به طول 5/17، به عرض 17 و به قطر 5/3 سانتیمتر هست.

بلندای این منار در قدیم بیشتر بوده و گویا در اثر زلزله قسمتی از بالا و کلاهک آن فروریخته است. بانی این منار بختیار بن محمد حاکم ایالت قومس و ممدوح منوچهری دامغانی است که منار مسجد جامع سمنان نیز از بناهای وی به شمار می رود. اگر دوست دارید که هر چه بیشتر درباره جاهای دیدنی دامغان مثل مسجد تاریخانه دامغان بدانید، می توانید سری به راهنمای سفر به دامغان زده و حسابی کسب اطلاعات نمایید.