عمارت مفخم بجنورد (موزه مردم شناسی بجنورد)

عمارت مفخم شاخص ترین اثر معماری از دوره قاجار در خراسان شمالی بوده که در شمال شرق شهر بجنورد واقع است. در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آینه خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر در باغی بزرگ مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می داده اند. بنای عمارت در دهه 1300 هجری قمری و همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمدخان شادلو معروف به سردار مفخم ساخته شده و محل سکونت خانواده وی و پذیرایی از میهمانان دولتی و رجال سیاسی بوده است.

معروف است که نقشه ساختمانی عمارت به دست میرزا مهدی خان شقاقی، نخستین استاد معماران ایرانی تعلیم یافته در فرنگ که معماری مدرسه سپهسالار تهران از جمله کارهای اوست، طراحی شد. بنای عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقریبی 50 در 23 متر و به ارتفاع حدود 9 متر ساخته شده و در مجموع 34 اتاق و دو تالار بزرگ دارد که زمانی با آینه کاری، کاشی کاری و گچبری تزئین شده بود. کلنل ادوارد ییت انگلیسی که حدود یک قرن پیش در این بنا با سردار مفخم دیدار داشته، در توصیف یکی از اتاق ها می نویسد: دیوارها با تعدادی نقشه تزئین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان ها و آینه های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی های قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود.

در پشت این اتاق نارنجستانی بود که سقف آن با ورق آهنی پوشیده شده بود و بر روی دیوارها نیز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشی و چند حیوان دیگر که در جنگل های شمال این ناحیه یافت می شود را آویزان کرده بودند. این بنا اتاق های متعددی دارد که با 21 در چوبی به ایوان ها گشوده می شوند و در طبقات آن جابجا گچبری های زیبا بچشم میخورد. عمارت مفخم در هر طبقه دو ایوان یکی در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی دارد که در جلوی هر یک ردیفی از ستونها برای نگهداری سقف ایجاد شده و پنجره در اتاق های بنا به این ایوان ها باز می شود. در ضلع های شرقی و غربی عمارت نیز فقط دو در ورودی وجود دارد که با 18 پله به طبقه فوقانی راه پیدا می کند.

ایوان های طبقه اول 38 متر طول و 3/14 متر عرض دارند و در جلوی هر یک 9 ستون هشت ضلعی و دو نیم ستون آجری با نمای ساده، بار سقف و طبقه فوقانی را به دوش می کشند. در عوض ستون های طبقه فوقانی استوانه ای هستند و به ویژه در ایوان جنوبی تمام بدنه آنها با انواع کاشی تزئین شده است. پس از سقوط سلسله قاجار بخش اعظم املاک خانواده شادلو از جمله ساختمان عمارت که در آن زمان محل سکونت سردار معزز نوه سردار مفخم بود به تصرف رضا شاه درآمد و سرهنگ رخشا فرماندار و رئیس کل املاک پهلوی بجنورد در آن اقامت گزید. در سال 1316 نیز در طبقه فوقانی بنا آتش سوزی رخ داد و سقف عمارت که با تیر ارس و پوشش سفالی ساخته شده بود، نابود گردید و سقف شیروانی کنونی با پوشش ورق گالوانیزه ایجاد شد.

در دهه 1320 بنای عمارت از سوی ورثه سردار مفخم به عنوان بیمارستان به اداره بهداری واگذار شد. در شهریور 1370 هم این عمارت در اختیار اداره وقت میراث فرهنگی بجنورد قرار گرفت که پس از انجام تعمیرات و تغییرات جزئی طی چند سال آینده به موزه مردم شناسی شهرستان بجنورد تبدیل می شود.

بیشتر تزئینات عمارت مفخم در نمای جنوبی بنا تمرکز یافته و شامل انواع کاشیکاری است. سرتاسر نمای ضلع جنوبی از بالای ستون های هشت ضلعی ایوان طبقه پایین تا زیر سقف طبقه دوم و حتی ساقه های ستون های ایوان فوقانی با کاشی کاری های معرق، معقلی و کاشی های هفت رنگ و ابعاد خشتی تزئین شده است. جالب هست که نقوش بکار رفته در کاشی های هر ستون، لچکی ها و قاب های روی هر چشمه طاق در طبقه فوقانی طرحی نو را عرضه می کند و از تکرار نقوش و طرح ها پرهیز شده تا نمایی الوان و متنوع ایجاد شود. دو ستونی که پایه های چشمه طاق مرکزی بر آنها استوار است، با کاشی های معرق تزئین شد ولی ستونها و نیم ستون های طرفین آن کاشی کاری معقلی دارند.

چشم نوازترین تزئینات در لچکی های چشمه طاق بزرگ مرکزی در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی شکل افریز مرکزی دیده می شود. در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچک ها ایجاد شده که به نوعی تداعی کننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره های بزرگ طاق بستان است که در عین حال از تاثیرگیری از شمایل نگاری هنر اروپایی برکنار نماند. بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی شکل مرکزی نقش شیر و خورشید به رنگ زرد بر کاشی های هفت رنگ تصویر شده است. بنای عمارت مفخم به شماره 952 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.