مدرسه و مسجد سپهسالار (مدرسه و مسجد شهید مطهری)

مدرسه و دانشگاه شهید مطهری با نام های پیشین حوزه علمیه سپهسالار، مدرسه عالی سپهسالار و مدرسه ناصری، دانشگاهی غیر دولتی با رویکرد حوزوی و ترویج علوم و معارف اسلامی در تهران است که به طور تخصصی در حوزه فلسفه و کلام و حقوق و فقه فعالیت می کند و شعبه هایی در مشهد و یزد دارد. موسس مدرسه عالی میرزا حسین خان سپهسالار، صدراعظم ناصر الدین شاه است. ساختمان بنای مدرسه عالی پیشتر در دوران ناصرالدین شاه قاجار و در 1296 ه‍.ق به توصیه شخص حاجی پیرزاده نائینی و توسط وزیر خارجه و جنگ وقت میرزا حسین خان سپهسالار شروع شد و پس از مرگ وی برادرش میرزا یحیی خان مشیرالدوله ساختمان آن را به اتمام رسانید.

مدرسه سپهسالار در جنوب کاخ بهارستان و در ضلع شرقی میدان بهارستان ساخته شد و تمامی این بناهای تاریخی در قسمتی از اراضی باغ سردار ایجاد گشته است. باغ سردار در زمان فتحعلی شاه توسط محمد حسن خان سردار ایروانی بنا شد. بعد از فوت سردار حسن خان نیز باغ را قطعه قطعه کردند و فروختند. قسمتی از اراضی باغ را حاج علی خان حاجب الدوله (اعتماد السلطنه اول) خرید و سپس چون احتیاج به پول داشت، پنج دانگ و نیم از اراضی را نزد پاشاخان امین الملک، از پیشخدمت های خاصه ناصرالدین شاه گروه گذاشت.

حاجب الدوله چون نتوانست پول دریافتی را در وقت مناسب پرداخت کند، میرزا حسین خان سپهسالار آن پول را پرداخت و به جای پنج دانگ و نیم تمام شش دانگ زمین را تصرف کرد. سپهسالار، صدراعظم وقت که مردی متمول بود و فرزندی نداشت، نگران بود بعد از مرگ اراضی و ثروتش را ناصرالدین شاه تصاحب کند. برای همین هم در کنار ساختن کاخ بهارستان برای خود در جنوب آن نیز مسجد و مدرسه سپهسالار را بنا کرد. مسجد و مدرسه عالی سپهسالار تقریبا در منطقه مرکزی آن دوران شهر تهران ساخته شده و در زمان ساخت از موقعیت شهری مناسبی برخوردار بوده است.

مسجد و مدرسه عالی سپهسالار در استحکام، وسعت فضا، منظره عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه عالی پایتخت بشمار می رود که براساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است. مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصیلکرده ایرانی به نام میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن الدوله هست که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشت. مرحوم سپهسالار در نقشه کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ، شکل بنا و نقشه ابنیه شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقیده برخی از کارشناسان، این بنا از نزدیکترین تلفیق ها میان معماری مساجد استانبول است.

بنای مسجد و مدرسه عالی در مجموع دارای 8 مناره بلند بوده که بلندترین آن 37 متر و کوتاه ترین آن 25 متر ارتفاع دارد. امتداد نیم استوانه ای آنها تا کف حیاط می رسد و ابتکاری منحصر بفرد را به نمایش در می آورد. تمامی مناره ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشی کاری بسیار زیبا دارند. ورودی های بخش شمالی به علت احداث کتابخانه مجلس توسط مهندس سیحون در سال 1342 ه‍.ش مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با عمارت (باغ) بهارستان قطع شده است.

ورودی جنوبی که هنگام ساخت بنا در کوچه ای شش متری قرار داشته، سردری ساده دارد که به حیاط دارالشفاء گشوده می شود که اکنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سئوالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است. زمانی در وسط این حیاط حوضچه وجود داشت. ورودی غربی مسجد و مدرسه عالی که درب اصلی بنا محسوب می شود، دارای جلوخان و سردر عظیم و درب دو لتی آهنی باشکوه بزرگی است که در حاشیه خیابان بهارستان (شهید مصطفی خمینی) واقع شد. این فضا مسئولیت جذب و تقسیم و راهنمایی به فضای اصلی مسجد را برعهده دارد و ورود و خروج مدرسه عالی نیز از همین فضا صورت می گرفت.

ورودی غربی جلوخان متناسب، دید مستقیم به داخل صحن (حیاط مرکزی) ندارد و به واسطه دالان متحدالشکل به داخل صحن مدرسه عالی راه می یابد. مجموعه بنای مدرسه عالی در قسمت شرقی نیز دری به خارج دارد که از در اصلی سمت غربی کوچکتر است و به در زنانه معروف بود. ورودی شرقی دارای جلوخان هشتی خوش ترکیب و دالانی (راهرو) طولانی است که به گوشه شمال شرقی صحن مدرسه عالی باز می شود. طاقی هفت کاسه در هشتی ورودی شرقی واقع شده و کاسه وسط هفت کاسه دیگر در خود جای داده که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمار باشی است.

صحن یا حیاط مرکزی بنا به شکل مربع و با چهار ایوان بوده که ایده آل مسجدسازی ایرانی است. طول ضلع حیاط 62×63 متر و ارتفاع ایوان ها حدودا 18 متر هست. صحن یا حیاط مرکزی مدرسه عالی دارای چهار باغچه مشجر و چهار پیاده گرد موسع و حوض مدور بزرگی با فواره ای در مرکز آن بوده که آب جاری قنات مهران، اختصاصی مدرسه عالی و عمارت بهارستان در آن روان هست و طراوت و صفای صحن دلگشای مدرسه عالی را چندین برابر می نماید. در قسمت فوق ایوان شمالی دو گلدسته و مأذنه برپا شده که در وسط آن ساعت بزرگ و منحصر بفردی که در سال 1880 میلادی با سه ناقوس در فرانسه ساخته شده، نصب گردیده است.

این ساعت که درون اتاقکی به ارتفاع 5 متر، طول 5/2 متر و عرض 5/1 متر تعبیه شده، دارای دو صفحه است که یکی به طرف صحن مدرسه عالی و دیگری به جانب عمارت بهارستان مواجه شد. بدنه اتاقک ساعت کاشی کاری شده و تزئینات چوب روی اتاقک مذکور نقش بسته است. بنای مدرسه عالی دارای یک حیاط کناری نیز هست. این حیاط جزو فضاهای تقسیم شده ای است که در قسمت شمال شرقی بنا واقع شده و با حیاط مرکزی ترکیبی متناسب دارد و محل سکونت نایب التولیه هست. این بخش در قسمت شرقی دارای شاه نشینی و تعدادی اتاق در قسمت غربی بوده و در شمال آن تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه وجود دارد. این قسمت ها از الگوی یک بنای مسکونی حیاط مرکزی تبعیت کرده است.

شبستان تابستانی (گنبدخانه) بزرگترین و عجیب ترین فضای مسجد است. عرض دهانه گنبد آن 15 متر و ارتفاع آن 34 متر بوده و در مجموع مساحتی نزدیک به 1600 متر مربع را اشغال نمود. فضای شبستان تابستانی پشت ایوان بزرگی است (ایوان جنوبی) که فاقد دیوار و در ورودی بوده و به لحاظ ارتفاع زیاد آن، تهویه خوبی در تابستان ها به جهت حرکت هوا ایجاد می شود. این محل از نظر فضاسازی یکی از کارهای نمونه در زمان خود هست، زیرا گنبد بر چهارپایه استوار است و در نتیجه دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می دهد. چهار مناره بلندتر بنا در این ایوان و مجاور گنبد شبستان تابستانی قرار دارد. گنبدخانه مسجد و مدرسه عالی سپهسالار تحولی در معماری مسجد به شمار می رود.

چلیپای بزرگی به ابعاد 45 متر در 45 متر گنبد اصلی را با دهانه 15 متر در مرکز قرار داده است. در قسمت جنوبی، بیننده فضایی بزرگ را بدون هر ستونی تصور می کند. سبکی این فضا را حتی جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی سازد. چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیلی، بال های چلیپا را پوشش داده اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع 25 متر بوجود می آورد. همچنین، چهار مناره بلند با پایه هایی که 2 متر آن سنگ است، به طرز ظریف و دلپسندی حجاری و جهت استحکام بیشتر بنا در بندهای آنها سرب ریزی شده و بدنه مناره ها با کاشی منقوش گردیده است.

در مورد این گنبدخانه به جرأت میتوان گفت که تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی معماری ایران بعد از اسلام محسوب می شود. در این گنبدخانه فضا به حداکثر گشادگی و سیلان خود در الگوی گنبدخانه ها می رسد و گنبد کیفیت معلق و بی وزنی را بدست می آورد و از این نظر سبک ترین و ظریف ترین گنبدخانه ای بوده که ساخته شده است. در مجموع، گنبدخانه مسجد و مدرسه عالی سپهسالار به عنوان یکی از نمونه های معماری قاجاری از مصادیق برجسته و نهایی آن از نظر خلاقیت و نوآوری فضایی و تکامل الگوهای قدیمی معماری ایران شاخص هست و به حق مرحله تکامل معماری قدیم محسوب می گردد. این گنبد یک پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خیز کم هست.

شبستان زمستانی پشت ایوان شرقی واقع شده که دارای 44 ستون سنگی یکپارچه است. بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی شکل بوده که از داخل دارای گچ بری هست و در هر سقف یکی از صفات و سمات خداوند حک شد. در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته شده و بالای آن مقرنس و گچ بری شده است. مقرنس ها و گچ بری های این شبستان که به صورت اسلیمی و کتیبه های خطاطی شده بوده و همه آنها در سال 1350 ه‍.ش توسط استاد حسین لرزاده ساخته شده، بسیار زیبا و چشم نواز است.

قبل از آن طاق این شبستان نمایی آجری داشته است. شبستان زمستانی دارای چهار ورودی بود، یک ورودی از صحن اصلی که برای آقایان بوده و سه ورودی دیگر از قسمت شمالی شبستان و از درون دالان (راهرو) شرقی که یکی از آنها مختص خانم ها هست. بخش جنوب شرقی مسجد، پشت به شبستان زمستانی نیز زمانی گرمابه و سرویس های بهداشتی مدرسه عالی را در خود جای داده بوده است. دالان ها (راهروها) فضای ورودی را به حیاط مرکزی و سایر قسمت ها متصل می کنند.

در این دالان ها کاسه گنبدهای کوچک و زیبایی واقع است که با تزئینات آجری ساده از طرفین ایوان غربی به فضای صحن اتصال می یابد و وقتی از در شرقی وارد می شویم به سمت مغرب، دهلیزی به حیاط اصلی باز می شود. داخل بنا در جلوی درب شرقی، محوطه نسبتا کوچکی شبیه به چهارسوق وجود دارد که در سقف آن یکی از شاهکارهای معماری به نام طاق هفت کاسه یا طاق معلق قرار دارد. در اطراف صحن حجره هایی دور تا دور بنا را در برگرفته اند. این حجره ها در دو طبقه واقع شده و در مجموع 60 عدد هست که نسبت به حجره های مدارس عالی دیگر بزرگتر و روشن تر هستند. در سردر هر یک از حجره ها طرحی بدیع و مجزا از یکدیگر مقرنس کاری های زیبا تزئین یافته است.

مدرس ها که محل تشکیل درس دانش طلب ها محسوب می شده اند. که دو عدد آن در دو طرف شبستان تابستانی قرار داشته و متصل به آن هست. مدرس دیگری نیز وجود دارد که از دو مدرس دیگر بزرگتر بوده و در پشت ایوان شمالی قرار دارد. دنباله ایوان شمالی که گلخانه زمستانی مدرسه عالی بوده، از سال 1310 ه‍.ش به تالار سخنرانی، تدریس، وعظ و تبلیغ تبدیل شده و حالا این تالار محل دارالقرآن و بسیج مجموعه است. یکی دیگر از بخش های بنا که در دوره ای متأخرتر و در کنج شمال غربی بنا ساخته شده، تالار ستون داری به نام چهل شیر هست که در مرکز آن و در میان 8 ستون سنگی، حوض سنگی نسبتا بزرگی وجود دارد که محل وضوخانه بوده است.

آب این مخزن از آب قنات تأمین میشده و به روایتی آب انبار مسجد محسوب گشته و آب آن به مصرف آشامیدن می رسیده است. ساختمان کتابخانه نیز در قسمت شمال شرقی مجموعه قرار گرفته و در نقشه اصلی بود ولی در ابتدا ساخته نشده و بعد از مدتی (1313 ه‍.ش) توسط ماکسیم سیرو، معمار فرانسوی به صورتی هماهنگ با بنای اصلی به مجموعه اضافه گردیده است. دور تا دور بنا در بالای حجره های طبقه همکف هم کتیبه مسجد و مدرسه عالی که متن وقف نامه مختصر آن محسوب می شود همچون دانه های تسبیح قرار دارد.

از ویژگی های مهم فضای مسجد و مدرسه عالی سپهسالار که در واقع یکی از برجسته ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می رود، وجود مهتابی ها (تراس) و بهارخواب های وسیع در طبقه فوقانی است. هر چند این فضاها با ظرافت بسیار در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می شود اما در مسجد و مدرسه عالی سپهسالار این فضاها در مقیاسی وسیع تر و با پیچیدگی هایی بیشتر طراحی شد چنانکه به جبهه شمالی بنا نیز راه یافته اند.

این ابتکار طرحی را بوجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین و امن بودن، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می کند. چنین تدبیری در فضاسازی امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختلف نمی سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می افزاید. مهتابی های داخل صحن باعث سبکی و تناسب فضاهای معماری حیاط مرکزی بنا و در مجموع تناسب کل پلان و در نهایت آسایش استفاده کنندگان گردیده است. استفاده از قاب های خالی برای تکمیل ترکیب بندی مناره ها با ایوان اصلی و حل کردن اختلاف ارتفاع چشمگیر ایوان با دیگر قسمت های ساختمان، نوآوری دیگری بوده که در طراحی این بنا بکار گرفته شد. کارکرد این قاب ها در مسجد و مدرسه عالی سپهسالار بسیار بدیع بوده و در بدنه خارجی بنا نیز در نهایت زیبایی بکار رفت.

در بنای مسجد و مدرسه عالی سپهسالار آجر مصالح اصلی بنا را تشکیل می دهد و کمتر به شکل تزئینی بکار رفته و زمینه ای برای کاشی کاری گردیده است. با این وجود در این بنا طاق هایی با آجرکاری پرتنوع در دالان ها و ورودی ها به چشم می خورد. تزئینات چون یزدی بندی و مقرنس و کاسه بندی در این بنا بکار رفته و کاشی کاری با کاشی های بسیار نفیس در سطحی وسیع مورد استفاده قرار گرفته است. از انواع مهم کاشی کاری در این بنا، کاشی هفت رنگ معقلی، آجر لعابدار و کاشی معرق بوده که این نوع آخری به صورت اسلیمی، گره و برجسته در بنا بکار رفته است.

کاشی کاری های مصور خشتی رنگارنگ هم از مشخصات ممتاز تزئینات این بنا هست. اگر دوست دارید که هر چه بیشتر با جاذبه های دیدنی تهران مثل مدرسه و مسجد سپهسالار آشنا گردید، می توانید سری هم به راهنمای سفر به تهران زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.