تاریخچه روستای ماسوله، روستایی پلکانی و زیبا

ماسوله، نام روستایی است در بخش جنوب غربی استان گیلان که بناهای موجود در آن مطابق با نوعی از سبک های معماری چشم نواز جهان یعنی معماری پلکانی ساخته شده است. در روستای ماسوله حیاط خانه های بالا دست، بام خانه های پایینی را تشکیل می دهد و همین امر سبب دو برابر جذاب تر شدن این روستا به نسبت سایر بخش ها و روستاهای دیگر کشورمان می شود. در روستای ماسوله تقریبا تمامی خانه ها و بناها بر روی دامنه های کوهستانی قرار گرفته و شرایط آب و هوایی آن نیز معمولا معتدل همراه با بارش های پراکنده و همچنین مه آلود قلمداد می شود. در این روستای تاریخی، منابع طبیعی و جاذبه های گردشگری فراوانی به چشم می خورد که قطعا دلیل موجهی برای انجام سفر از اقصی نقاط جهان به این نقطه از سرزمین سراسر توریستی و گردشگری کشورمان یعنی ایران را فراهم می سازد. در ادامه مطلب تاریخچه روستای ماسوله با مجله گردشگری همگردی همراه باشید تا شما را بیش از پیش با معماری روستای ماسوله آشنا نماییم. این مقاله همچنین شما را با عوامل نابودی روستای ماسوله نیز آشنا می کند.

کمی با روستای ماسوله

همانطور که گفتیم، معماری روستای ماسوله در بخش جنوب غربی استان گیلان و در بخشی به نام سردار جنگل فومن قرار گرفته است. این روستا در حدفاصل 36 کیلومتری از شهر فومن، 60 کیلومتر از مرکز استان (رشت) و 20 کیلومتری از شهر ماکلوان واقع شده است. ارتفاع معماری روستای ماسوله از سطح دریا 1050 متر و اختلاف بین بلندترین و کوتاه ترین نقطه موجود در این روستای پلکانی و سرسبز کشورمان نیز 120 متر می باشد. روستای جذاب ماسوله دارای پتانسیل های متعددی جهت جذب توریست و گردشگر داخلی و خارجی به طرف خود می باشد و می توان آن را مقصدی ایده آل و سازگار با هر نوع سلیقه و نظری تلقی کرد. بازدید از روستای ماسوله به هیچ عنوان به یک محدوده زمانی خاص ختم نمی شود و شما مسافران و گردشگران عزیز می توانید در هر فصل و زمانی از سال که تمایل به حضور در یک محیط سنتی و کوهستانی آن هم در کنار یک اقلیم طبیعی بکر و دست نخورده پیدا کردید، به این روستای شمالی فوق العاده دیدنی ایران سفر نمایید. بد نیست بدانید که بیشترین جمعیت توریستی و گردشگری بازدید کننده از روستای ماسوله، سفر خود به این نقطه جذاب و تماشایی را در فصل تابستان برنامه ریزی می کنند و این در حالی است که به تازگی تعداد علاقمندان به حضور در ماسوله آن هم در فصول دیگر سال به ویژه زمستان افزایش پیدا کرده است! در معماری روستای ماسوله امکانات رفاهی و اقامتی مناسبی جهت پذیرایی از گردشگران و عزیزانی که به این نقطه توریستی سفر کرده، در نظر گرفته شده است. از خانه های سنتی و محلی گرفته تا هتل هایی که در بافت تاریخی این روستا افتتاح شده اند، همگی از گزینه های قابل قبولی برای اقامت چند روزه شما در سفر به نگین سرسبز استان گیلان یعنی روستای ماسوله می باشند. علاوه بر وجود اقامتگاه های سنتی و مجلل در ماسوله، وجود راه های ارتباطی مناسب، طبیعتی بکر و سرسبز، بافت تاریخی حاکم در منطقه، معماری چشم نواز تمامی خانه ها و بناهای مورد در آن و همچنین مهمان نوازی فوق العاده ساکنین این مکان کوهستانی نیز از دیگر دلایل خاطره ساز شدن سفر به تاریخچه روستای ماسوله تا مدت ها برای شما و تمام کسانی که در طول انجام این سفر شما را همراهی کرده، خواهد شد. لازم به ذکر است که روستای ماسوله در سال 1354 خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران با شماره 1090 به ثبت رسانیده شده است. ماسوله که در داخل دره ای دارای رودخانه بنا شده و جاده قدیمی و ارتباطی آن با شهرستان خلخال که در گذشته های دور از آن به عنوان شاهراه اصلی اتصال کننده استان گیلان به استان زیبای آذربایجان یاد شده، نیز به عنوان یک مسیر تاریخی از سوی سازمان های ذی ربط استان گیلان به جهت جلوگیری از آسیب دیدگی پوشش طبیعی آن و همچنین دخل و تصرفات غیر طبیعی در منطقه به شدت محافظت می شود. روستای گردشگر پسند ماسوله دارای سه نوع اقلیم طبیعی کوهستانی، مرتعی و جنگلی در کنار سه فرهنگ غنی گیلکی، طالشی و ترکی می باشد و به همین خاطر است که بسیاری از گردشگران داخلی و توریست های خارجی هیچگاه از انجام سفر تفریحی و سپری کردن اوقات فراغت خود در چنین روستای مهیج و زیبایی، احساس پشیمانی نمی کنند! ماسوله از مساحتی بالغ بر 6 هکتار برخوردار بوده و کلا دارای چهار محله به نام های مسجدبر، کشه سر، خانه بر و اسد محله می باشد. این روستای توریستی ایران دارای ده مسجد، یک بازار بزرگ سنتی چهار طبقه ای با تعداد غرفه هایی بیش از 120 واحد، دو حمام سنتی و قدیمی، 6 عدد کاروانسرای سنتی، 5 امامزاده و همچنین 33 چشمه عمومی می باشد که همه این موارد نشان از رشد و ترقی جایگاه روستای ماسوله در ابعاد مختلف اجتماعی و همچنین رونق گرفتن این روستا در زمینه توریسم کشورمان می باشد. تعداد خانه های حال حاضر روستای ماسوله بالغ بر 350 واحد است که البته در گذشته های نه چندان دور یعنی حدودا 100 سال پیش تعداد خانه های مسکونی این روستا بیش از 600 واحد بشمار می آمده است! البته ناگفته نماند جمعیت ساکنین ماسوله هم با توجه به کاهش محسوس تعداد واحدهای مسکونی این روستا نیز در 60 سال اخیر از 3500 نفر به 900 نفر کاهش پیدا کرده که شاید این میزان کاهش جمعیتی سبب بهتر دیده شدن و خلوت تر به نظر آمدن روستا هنگام بازدید گردشگران داخلی و خارجی از آن شود اما یقینا نرخ کاهش جمعیت بومیان این روستا در شش دهه گذشته می تواند نشان از ایجاد تغییراتی بنیادی در تاریخچه روستای ماسوله باشد که ممکن است در سال های آتی تبدیل به معضلی جدی برای معماری روستای ماسوله کشورمان شود.

تاریخچه مختصری از ماسوله

روستای تاریخی ماسوله پیش از آنکه در موقعیت مکانی فعلی خود قرار بگیرد، در سده 14 میلادی در حدفاصل 6 کیلومتری از موقعیت کنونی خود واقع شده و بر اثر گذر زمان و روی آوردن مردمانی مختلفی با فرهنگ های گوناگون از اقصی نقاط ایران و سپس انتخاب و تجمع آنان برای زندگی در نقطه ای که در حال حاضر با عنوان روستای ماسوله در جهان شناخته شده، ایجاد گردید. روستای پلکانی ماسوله با معماری منحصر به فردی که برای ساخت بناهای مختلف آن به کار رفته است با وقوع قحطی در سال 1320 و همچنین ایجاد یک مسیر ارتباطی جدید میان استان های گیلان و آذربایجان، تقریبا بخش عمده ای از جمعیت ساکنین خود را از دست داد و خیلی زود تمامی کاروانسراهای احداث شده بر سر راه های شمالی منتهی به ماسوله خصوصا شاهراه اصلی گیلان به طرف آذربایجان و همچنین بازارهای سنتی همچون بازار چرم و صنایع فلزی ماسوله از رونق افتاده و تعطیل شدند! به دنبال این وقایع تاسف بار، آرام آرام اهالی ماسوله رو به نقل مکان و ادامه حیات در سایر شهرهای کشورمان گرفتند و آن دسته از مردم این روستا نیز که از توان مالی بالاتری برخوردار بودند، تصمیم گرفتند مهاجرت نمایند به سایر کشورهای همجوار ایران و بقیه آنان نیز راهی تهران و مناطق پیرامون آن شدند که در آن برهه از زمان از رونق بیشتری به نسبت سایر شهرهای کشور برخوردار بود. تاریخچه روستای ماسوله با تمام تلخی ها و شیرینی های بوجود آمده در بزنگاه های مختلف آن، امروزه به شکل کاملا جدی از سوی سازمان های منابع طبیعی ایران و همچنین میراث فرهنگی کشورمان مورد حمایت و حفاظت قرار گرفته و مدت زمان زیادی است که دیگر برای ساخت و ساز خانه های مسکونی و غیر مسکونی در آن هیچ گونه مجوزی صادر نمی شود تا با اینکار از محیط زیست و طبیعت خدادادی موجود در تاریخچه روستای ماسوله محافظت بیشتری بعمل آورده شود.

آشنایی با معماری روستای زیبای ماسوله

سبک و سیاق معماری عجیب و منحصر به فردی که در ماسوله به چشم می خورد، متعلق است به عصر حکومت زندیه بر ایران! در این نو از ساختار معماری یعنی معماری پلکانی، خانه ها بدین شکل بر روی هم ساخته شده که حیاط خانه بالایی، پشت بام (سقف) خانه پایینی بحساب می آید و هیچ کدام نیز تحت مالکیت خصوصی نمی باشند و مردم روستا می توانند آزادانه از روی آن ها عبور کنند و خود را به هر نقطه ای از روستا که می خواهند، برسانند. کوچه و پس کوچه های روستای پلکانی ماسوله به نحوی ایجاد شده که اجازه عبور و مرور هیچ وسیله نقلیه موتوری را نمی دهند و عمدتا نیز خانه ها در معماری روستای ماسوله در 2 طبقه ساخته شده اند.

مردم ماسوله

زبان اصلی ماسوله ای ها یکی از زبان های رایج در بخش شمال غربی کشورمان و بطور دقیق تر همان زبان مردم نواحی غربی گیلان و همچنین بخش جنوبی کشور آذربایجان یعنی زبان تالشی است. لازم به ذکر است به فردی که زبان را تکلم می کند، گویشور می گویند. در خصوص فرهنگ حاکم در تاریخچه روستای ماسوله نیز باید به مهمان دوستی و پذیرایی صمیمانه اهالی بومی روستا از مسافران و گردشگران سفر کرده به ماسوله و همچنین اهمیت بسیار زیاد برگزاری مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان، اما حسین (ع) در فرهنگ ترکیبی این منطقه اشاره داشت که اتفاقا همین اجرای مراسم از جمله دلایل جذب توریست و گردشگر در ماه محرم به تاریخچه روستای ماسوله بحساب می آید. در حال حاضر قطب اصلی اقتصاد و منبع درآمدزایی اهالی روستای ماسوله تنها از طریق جذب توریست ها و گردشگرانی که همه ساله در فصل های مختلفی از سال برای بازدید از این مکان جذاب و دوست داشتنی به آن سفر می کنند، ممکن شده اما در گذشته های نه چندان دور و پیش از وقوع قحطی و همچنین تردد کاروان های بازرگانی از جاده قدیم گیلان به طرف آذربایجان، سهم عمده ای از اقتصاد مردم این منطقه را تجارت آنان در صنایع چوب، فلز و چرم تشکیل می داد که به گواهی تاریخچه روستای ماسوله این رونق اقتصادی تا نزدیکی آغاز دهه 60 نیست و ادامه داشته است.

پتانسیل های گردشگری ماسوله

معماری روستای ماسوله، منطقه ای است محافظت شده از سوی سازمان منابع طبیعی و همچنین میراث فرهنگی که مساحت کلی آن با در نظر گرفتن مناطق کوهستانی و مراتع جنگلی، نزدیک به 100 هکتار می باشد. این روستای نسبتا وسیع از پتانسیل های بالا و قابل توجهی در زمینه جذب توریست و گردشگران داخلی و خارجی برخوردار است که از جمله این پتانسیل ها می توان به بافت تاریخی و قدیمی بناها و خانه های مسکونی آن، معماری عجیب و معروف آن در جهان، شرایط آب و هوایی بسیار ایده آل، اماکن اقامتی متعدد در داخل و خارج از محدوده روستا و همچنین منابع طبیعی فراوان و دست نخورده آن اشاره داشت. لاز م به ذکر است که قله شاه معلم که مقصد اول و آخر گروه های مختلف کوهنوردی در این منطقه می باشد، نیز از ارتفاع 3050 متری برخوردار است و بلندترین نقطه حال حاضر استان گیلان قلمداد می شود. همچنین شاید بد نباشد بدانید که در میان بافت های سنتی و معماری پلکانی روستای ماسوله، دو هتل اقامتی با امکانات نسبتا کاملی احداث شده که می تواند برای گردشگران و مسافرانی که قصد چند روز اقامت در داخل روستا را کرده اند، بسیار مناسب باشد. البته فراموش نکنید که مکان های اقامتی در تاریخچه روستای ماسوله تنها به این دو هتل محدود نمی شوند و شما می توانید برای اقامت خود و همراهانتان در طول سفر به این روستای جذاب و قدمتی کشورمان هم از هتل هایی که در مسیرهای منتهی به روستای ماسوله قرار گرفته، استفاده کنید و هم از خانه های اجاره ای اهالی روستا و مهمانخانه های موجود در این نقطه گردشگری و طبیعی شمال ایران برای اقامت کوتاه مدت و یا بلند مدت خود و سایر دوستانتان بهره گیری نمایید.

ماسوله قدیم و جدید

ماسوله قدیم که از آن به عنوان کهنه ماسوله یاد می شود، در حقیقت نقطه مکان اولیه ایجاد ماسوله در استان زیبای گیلان بوده و در حدفاصل 8 کیلومتری از بخش غربی مسیر ماسوله به طرف خلخال قرار داشته و هنوز هم می توان با حضور در موقعیت مکانی پیشین آن، با سنگ هایی که از دیوارهای ابنیه ماسوله قدیم تا به امروز باقی مانده است نیز مواجه شد. جالب است بدانید که در اولین جستجوهای باستان شناسی که در تاریخ شهریور ماهِ سال 1374 توسط تیم پژوهشکده میراث فرهنگی استان گیلان در همین حوالی به انجام رسید، باستان شناسان توانستند با کشف و استخراج اشیای ارزشمند و قدمتی از این مکان و همچنین انجام مطالعات گسترده بر روی آنان، فرضیه اینکه ماسوله قدیم از جمله مهمترین مراکز فلزکاری ایران باستان در بازه زمانی بین قرن 5 تا 8 هجری بوده را به اثبات برسانند و در کنار آن نیز موفق به کشف تعدا زیادی سفال لعابدار رنگین از زیر خروارها خاک این منطقه شدند که قدمتی بیشتر آنان مربوط می شود به دوره حکومت سلجوقیان در ایران و این بدان معنا می باشد که کهنه ماسوله از قدمت بالاتری از تاریخچه روستای ماسوله برخوردار می باشد. درباره پیداش ماسوله جدید یا بهتر بگوییم ماسوله فعلی نیز داستان ها و نقل قول های مختلفی در تاریخچه روستای ماسوله وجود دارد که بد نیست تعدادی از آن ها را با هم مرور نماییم! داستان نخستی که در خصوص ایجاد ماسوله جدید در نقطه کنونی آن بسیار رایج می باشد، زخمی شدن یکی از نوادگان امام علی (ع) به نام عود ابن علی در یکی از جنگ های حوالی طارم زنجان و رسیدن او در معیت یکی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) یعنی سید جلال الدین اشرف به منطقه ماسوله و سپس شهادت و به خاک سپردن وی در این مکان می باشد که بعدها با گذر زمان و ورق خوردن برگ هایی از تاریخ این مرز و بوم، ساکنان ماسوله قدیم در کنار مزار او شروع به ساخت و ساز خانه های جدیدی برای خود می کنند و در نهایت منجر به تشکیل ماسوله جدید در استان گیلان می شوند. لازم به ذکر است که مرقد سید جلال الدین اشرف در شهر آستانه اشرفیه گیلان قرار گرفته است. البته روایت دیگری نیز در خصوص ایجاد ماسوله جدید از سوی بومیان و افراد مسن این منطقه عنوان شده که برای مثال برخی معتقد هستند که بروز زلزله وحشتناک سال 890 هجری قمری سبب جا به جایی مردم کهنه ماسوله و مستقر شدن آنان در موقعیت فعلی این روستا شده و عده ای نیز دلیل مهاجرت ساکنان کهنه ماسوله را شیوع بیماری طاعون در سال 943 هجری قمری عنوان کرده اند! نکته جالب توجه اینجاست که جمعیت تازه اسکان یافته در ماسوله جدید نیز خیلی در آن نماندند و با وارد شدن رکود شدیدی در ابعاد مختلف تجاری و بازرگانی به روستای جدید ماسوله و همچنین از کار افتادن کاروانسراها و بی رونق شدن بازار فلزات و غیر فلزات، رو به کوچی اجباری و مهاجرتی دوباره این بار به اقصی نقاط سایر کشور و حتی خارج از کشور کردند. البته بد نیست بدانید که ماسوله جدید نیز در دوره ای دچار ترقی و پیشرفت فراوانی شده و در آن زمان به عنوان یک نقطه میانی بین استان های گیلان، آذربایجان و زنجان از جایگاه حائز اهمیتی برخوردار شده که متاسفانه این دوران خوش خیلی به طول نیانجامید و با احداث راه های جدیدی میان گیلان و زنجان و همچنین گیلان و آذربایجان، به تدریج روستای دیدنی ماسوله رونق اقتصادی خود را از دست داد و در کنار آن نیز جمعیت ماسوله جدید سیر نزولی به خود گرفت و مدام کم و کمتر می شد! البته اوج این ریزش جمعیت در شهرهای شمالی کشورمان خصوصا ماسوله مربوط می شود به قحطی بوجود آمده از جنگ جهانی دوم و اشغال کشور در سال 1320 هجری! فارغ از همه این موارد، ماسوله ای ها در سال 1311 شمسی دارای شهرداری شدند ولی خیلی زود و بعد از تنها 7 سال؛ یعنی در سال 1318 شهرداری ماسوله تعطیل و مجددا در سال 1341 آغاز به کار کرد. مردم غیور و شجاع ماسوله در طول جنگ و مقابله با هجوم انگلیسی ها و روس ها به کمک نیروهای جنبش جنگل رفتند و با یاری رساندن به آن ها و تقدیم شهدایی در این بین همچون شهید باباغلامعلی نقش خود را برای نجات میهن عزیزمان ایرانی به درستی ایفا کردند. در بخش بعد درباره عوامل نابودی روستای ماسوله صحبت خواهیم کرد.

عوامل موثر در نابودی ماسوله

عوامل غیر انسانی از عوامل نابودی روستای ماسوله: از جمله عوامل نابودی روستای ماسوله که بخش اعظمی از بافت تاریخی و کهن روستای پلکانی را تاکنون از بین برده، می توان به بلاهای طبیعی همچون زلزله و سیل اشاره کرد. در حقیقت وجود دو گسل نسبتا فعال در بخش جنوب غربی و بخش شمالی ماسوله و در بین عوامل نابودی روستای ماسوله، همیشه خطر بروز زلزله های کم ریشتر و شدید را در این منطقه حفظ کرده و تبدیل شده است به یک معضل عادی برای ماسوله ای ها! منتهی تنها فرق وقوع زلزله در منطقه ای مثل روستای ماسوله با دیگر نواحی کشور، موقعیت مکانی این روستا می باشد که کوهستانی بوده و امکان ریزش تکه سنگ های بزرگ و کوچک از بالای کوه به سمت پایین در آن وجود دارد. به همین خاطر است که در معماری روستای ماسوله، هیچ کسی اجازه قطع درختان و پوشش های گیاهی ایجاد شده بر روی دامنه و قسمت های بالا دستی کوه را ندارد. عامل بعدی در بین عوامل نابودی روستای ماسوله، جاری شدن سیل توسط طغیان دو رودخانه پر تلاطم با نام های خلیل دشت و رودخان می باشد که همچون گسل های فعال اطراف این منطقه در بین عوامل نابودی روستای ماسوله، همواره تهدیدی جدی برای آسیب رساندن به این روستای توریستی و گردشگری کشورمان می باشد. البته ناگفته نماند که بخشی از خرابی های بوجود آمده در بافت روستای ماسوله در 25 ساله گذشته به دلیل سهل انگاری عوامل کاملا انسانی بوده که با بی توجهی مطلق به حریم رودخانه ها، شروع به ساخت و ساز خانه های مسکونی و ویلایی در این محدوده پر خطر کرده و سبب نابودی بناهای نوساز خود با اولین وقوع سیل شده اند؛ همچون جاری شدن سیل سال 1375 در این منطقه!

عوامل انسانی از عوامل نابودی روستای ماسوله: از جمله عوامل نابودی روستای ماسوله در تمامی این سال ها می توان به انجام عملیات های عمرانی و ساخت و سازهای مجاز و غیر مجاز در محدوده جنگل ها و مراتع، خالی کردن هر نوع زباله ای در آب زلال رودخانه های جاری این منطقه، ایجاد آلودگی های زیست محیطی توسط گردشگران و بازدید کنندگان این روستای پلکانی و همچنین احداث مسیرهای منتهی به ماسوله آن هم بدون توجه به شرایط مکانی حاکم در این نقطه طبیعتی اشاره داشت.

کلام آخر برای معماری روستای ماسوله

شاید برایتان حائز اهمیت باشد که بدانید دسته کم در طول یک دهه اخیر، در روستا یا بهتر است بگوییم که شهر ماسوله تقریبا 250 واحد ساختمانی نو احداث شده و برای ساخت و ساز تمامی آن ها نیز بدون استثنا از مصالح امروزی به جای استفاده از سنگ، گِل و چوب که از سازگاری بیشتری با محیط حاکم در منطقه برخوردار می باشند، بهره گیری شده است! البته استفاده از مصالح جدید و عمرانی تنها بخش کوچکی از مشکلات بوجود آمده در معماری روستای ماسوله می باشد زیرا تقریبا همه پلان ها و نقشه های ساختمان های تازه تاسیس این منطقه به سبک و سیاق خانه های امروزی طراحی شده و از کوچکترین میزان هماهنگی با بستر ظاهری ماسوله خصوصا در بافت مرکزی این روستای طبیعی کشورمان برخوردار می باشند که البته امیدواریم با همت بیشتر سازمان های منابع طبیعی و همچنین میراث فرهنگی کشورمان و انجام اقدامات اصولی و سنجیده و متناسب با ویژگی های چنین مناطق توریستی و طبیعت محوری، لااقل از این پس دیگر شاهد کوچک ترین تغییرات بنیادی در معماری روستای ماسوله نباشیم و یادمان نرود که برای جذب توریست راه های بهتر و پر بازده تری هم وجود دارد به جز تبدیل کردن بکرترین و سرسبز ترین مناطق کشورمان به قلک های درآمدزایی در علم نوین اقتصادی.