از سوغات و صنایع دستی اورامانات چه می دانید؟

سفر به اورامانات، بهشت گمشده ی غرب سرزمین ایران، یکی از لذت بخش ترین ها در زندگی هر گردشگری است. اوراماناتِ چهار فصل با نقش و نگاری که روی زمین خلق کرده به بهشتی رنگارنگ تبدیل شده که چشم هر رهگذری را مجذوب می کند. اگر علاقمند به سفر و طبیعتی رنگارنگ هستید، این منطقه را در لیست و برنامه ی خود قرار دهید و از سفر کردن و دیدن زیبایی ها لذت ببرید. هنگام بازدید از شهرها و روستاهای این منطقه، مردمی مهمان نواز و خونگرم به استقبال شما خواهند آمد تا لبخندی مهربان را به شما هدیه دهند. یادتان باشد در کنار لذت بردن از طبیعت و مهمان نوازی مردمان این سرزمین، به اقتصاد مردم روستایی هم کمک کنید و از سوغات و صنایع دستی اورامانات به یادگار ببرید. پس در ادامه با ما در مجله ی گردشگری همگردی همراه باشید تا اطلاعاتی درباره ی اورامانات بخوانیم...

سوغات و صنایع دستی اورامانات

از دیرباز اورامان مرکز صنایع دستی بوده و کماکان این موقعیت خود را حفظ نموده است. مردم معمولا با استفاده از مواد اولیه موجود در محل برای ساخت صنایع دستی اورامانات، بسیاری از نیازهای اقتصادی خود را تامین نموده و گاهی اوقات نیز ساخته های دستی خود را به مناطق همجوار صادر نموده اند. هم زنان و هم مردان در این کار مشترکا فعالیت نموده و مهارت آموزی عموما به روش استاد و شاگردی بوده است. شاید بیش از 20 صنعت دستی در اورامانات رواج داشته و هنوز هم باوجود مشکلات بسیاری از صنایع دستی اورامانات به حیات خود ادامه می دهند. ماده ی اولیه ی این ساخته ها عموما چوب درخت (از جمله ارغوان)، درختچه نی، مو و پشم حیوانات اهلی و پارچه و نخ بوده است.
کلاش اورامی در بین سوغات و صنایع دستی اورامانات از معروفیت خاصی برخوردار بوده و هم اکنون به عنوان یک نوع کفش تابستانی مردانه در سراسر کردستان ایران و عراق و حتی سایر مناطق موردتوجه ویژه ای قرار گرفته است. از منظر تاریخی، مرکز تولید کلاش در اورامانات، شهر نودشه، شهرک تویله و بسیاری از روستاها از جمله هجیج بوده است. تولید لباس محلی مردانه موسوم به چوخه رانک و تکه های ضمیمه ی آن، از جمله شال کمر و جوراب موسوم به پوزوانه نیز هنوز در برخی مناطق و امکانات محدود ادامه دارد. بسیاری از ظروف مخصوص حمل و نگهداری مواد خوراکی از جمله لاتایی، قولینه، کنو نیز در اورامان قدیم تولید شده و برخی از آن ها هنوز هم تولید می شوند. ظروف مخصوص آشپزخانه از جمله قاشق و بشقاب چوبی، برخی وسایل بهداشتی مانند شانه چوبی، انواع جاجیم، موج، زیرانداز، ظروف مخصوص نگهدار روغن و آب به ترتیب موسوم به خیگه و کنه و بسیاری دیگر ملزومات زندگی باغداری و دامداری نیز در اورامان تولید گشته و صادر شده اند. به علت وجود چشمه های فراوان، اورامان در گذشته مرکز استقرار آسیاب های آبی بوده و از برخی مناطق همجوار برای آرد کردن گندم به اورامان مراجعه شده است. برخی دره ها به علت استقرار تعداد زیاد این نوع آسیاب های به دره آساوان معروف شده اند. این صنعت اکنون از رونق افتاده و تنها بقایای برخی از این آسیاب ها در گوشه و کنار مشاهده می شود.

میوه ها

اورامانات سرزمین درختان میوه بوده و می باشد. از آنجایی که زمین کشاورزی بسیار کم است، شغل عمده ی مردم این ناحیه در گذشته باغداری و دامداری بوده است و از طریق معاملات پایاپای با نقاط دوردست، توانسته اند بخش اعظم گندم و حبوبات مصرفی خود را تهیه نمایند. کمتر خانواده ای را می توان یافت که باغی هرچند کوچک نداشته باشد. در گذشته تامین میوه ی مصرفی خانوار (به صورت تازه و خشک شده در تابستان و زمستان) از همین راه بوده و درصدی از درآمد سالیانه برخی خانواده ها از طریق اشتغال در این عرصه به دست می آمده است. بسیاری از میوه های اورامان در بازارهای منطقه ای از معروفیت برخوردار بوده و جای خود را تثبیت نموده اند.
انار اورامان از معروفیت زیادی برخوردار است و هر ساله در فصل پاییز هزاران تن از این محصول به بازار عرضه می شود. بخشی از این محصول نیز به شیوه ای سنتی تبدیل به رب انار گشته که درجه ی غلظت بالایی دارد. انواع انار در اورامانات یافت شده و از نظر اندازه و کیفیت انار شرکان و هیروی زبانزد می باشد. نوعی انار موسوم به پیر میکاییلی در برخی نقاط از جمله روستای دودان وجود دارد که از نظر عده ای دارای خواص درمانی است. بیش از 10 نوع انگور در باغات اورامانات به عمل می آید و از اوایل تیر یا اواخر آبان به راحتی می توان انگور تازه تهیه نمود. مهم ترین نوع این انگورها نوعی موسوم به انگور سیاه است که از آن کشمش مخصوصی به نام میوژ یا هچکچ تهیه و عموما در فصل زمستان استفاده می شود. چندین نوع انجیر از جمله انجیر ساده و زرد نیز در باغات اورامان بدست می آیند.
گردو یکی از مهم ترین و اقتصادی ترین محصولات این ناحیه می باشد که هر ساله تعداد قابل توجهی از آن جمع آوری و عموما به جاهای دیگر صادر می شود. درختان گردوی این ناحیه خیلی بلند و اغلب در دره ها و نقاط سخت قرارگرفته و جمع آوری محصول از آن ها عموما خطرناک است. اخیرا کاشت این درخت رونق بیشتری پیدا کرده است. مردم اورامان از مغز گردو به اشکال مختلف از جمله تهیه ی انواع نان مخصوص (مثلا نیمه فیس) و غذاها استفاده می کنند. توت نیز به مقدار قابل توجهی از درختان این منطقه جمع آوری می شود. توت خشک سابقا در معاملات پایاپای با گندم و جو و حبوبات از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. از توت خشک شیره ای موسوم به دوشاو گرفته می شود. طی سه دهه گذشته کاشت توت فرنگی در برخی نقاط از جمله شرق و شمال اورامان مرسوم شده و مقبولیت فراوانی پیدا کرده است. در این خصوص می توان به مزارع توت فرنگی روستاهای سرزیر و پایگلان در مسیر کامیاران – سروآباد – مریوان اشاره نمود. اخیرا کاشت درختان ناحیه معتدله و گرمسیری نظیر مرکبات، زیتون (مخصوصا در کناره های رودخانه سیروان) آغاز شده و نتایج خوبی به همراه داشته است. برای نمونه می توان به باغات زیتون اطراف روستای هیروی، اشاره کرد. سایر محصولات باغی از جمله انواع گلابی، زردآلو، آلوچه و هلو نیز نیز در حد رفع نیازهای خانوادگی به دست می آیند. انواع مختلف صیفی (از جمله گوجه فرنگی، خیار، کدو، بادمجان و سبزی نیز در نقاط مختلف اورامانات به عمل آمده و بعضا نیز به جاهای دیگر صادر می شود. در اورامانات از قدیم الایام کاشت جو و گندم به علت کوهستانی بودن با مشکل رو به رو بوده و عموما در کوهپایه ها و به رغم وجود درختان جنگلی هرجا که زمین مسطحی یافت شده باشد، برای این منظور از آن استفاده شده است. گرچه اکنون و در قیاس با گذشته کاشت غلات (مخصوصا گندم) رو به کاهش نهاده، با این وصف در برخی نقاط مخصوصا در جنوب اورامانات به علت شرایط نسبتا مساعد گندم کاری هنوز رواج دارد. در قدیم کاشت برنج و پنبه هم در برخی نقاط مرسوم بوده ولی اکنون در هیچ نقطه ای اقدام به این کار نمی شود.

گیاهان خوراکی

در اورامانات مخصوصا در فصل بهار انواع گیاهان خوراکی از دامنه کوه ها چیده شده و به مصرف می رسد. تقریبا در هر شهری جایگاه ویژه ای برای عرضه ی این گیاهان (مخصوصا در فصل بهار) به مشتریان وجود دارد. از اواسط اسفند تا اواخر خرداد، مصرف گیاهان خوراکی متنوع، بخشی از غذای روزانه را تشکیل می دهد. وسعت رویش این گیاهان به قدری است که بخشی از آن به شهرهای مراکز استان مانند کرمانشاه و سنندج نیز صادر می گردد. متاسفانه به علت استفاده ی بیش از حد و نابجا، برخی از گیاهان خوراکی منطقه در معرض انقراض واقع شده اند؛ امری که توجه بیشتر سازان حفاظت محیط زیست و اداره منابع طبیعی را می طلبد. برخی از این گیاهان خوراکی مختص کوه های اورامانات بوده و بعضی هم در جرگه تنوع گیاهی عمومی رشته کوه زاگرس می باشند. اسامی محلی برخی از این گیاهان به قرار زیر است: خوژه، برزا، کاشمه، سوره بنه، ریواس، قنگر، پیشوک، بنا، کنیوال، خاز، گلک، شنگ، سیاران، روسکه، گبده، هاله کوک، توله که، قازیاخه، پونه، برگمه یا کوزه له، کارگ یا هلچ و غیره. براساس تجربه از برگ، ساقه، ریشه (پیاز) و گل این گیاهان عموما به صورت خام و برخی به صورت بورانی استفاده می شود. گردشگران باید توجه داشته باشند که غیر از مصرف برخی از انواع قارچ (کارگ)، مصرف بقیه این گیاهان تاکنون عوارض نامطلوبی به همراه نداشته است. با این حال بروز حساسیت خفیف غذایی در برخی افراد ممکن است مشاهده شود.

فرآوردهای دامی

از دیرباز دامداری یکی از مشاغل مردم اورامان بوده و اکنون هم در برخی نقاط کماکان به شکل سنتی ادامه دارد. در این منطقه عموما و تاریخا از بز، گوسفند و گاو نگهداری شده است. به علت وجود آب فراوان و مراتع دارای کیفیت خوب و نیز تجربه طولانی، محصولات دامی اورامان همواره موردتوجه بوده و شهرت فرامنطقه ای پیدا کرده است.
اورامانات یکی از مراکز مهم تولید گوشت، روغن، کشک، دوغ و سایر فرآورده های لبنی بوده و علاوه بر تامین نیاز مردم ساکن در آن جا، همواره مرکز صدور این محصولات به اطراف نیز بوده است. روغن حیوانی و کشک دامداران دامنه های شاهو و ماکوان معروفیت فراوانی داشته و از کیفیت خوبی برخوردار است. علیرغم افول دامداری در اورامان، هر ساله مقدار قابل توجهی از فرآورده های دامی (به ویژه فرآورده های لبنی) در این منطقه تولید شده و به بازار مصرف وارد می شود. کشک باینگان و ماست قوری قلعه از قدیم موردتوجه بوده و کماکان این موقعیت خود را حفظ نموده اند. بسیاری از گردشگران علاقمند برای تهیه و یا مصرف این محصولات شخصا به محل تولید مراجعه می نمایند.

غذاها

تهیه غذا و پخت و پز در اورامانات عموما بر عهده ی زنان قرار داشته و مانند هر جای دیگری تابع شرایط جغرافیایی و امر و نهی های آیینی بوده است. گندم، محصولات باغی و کوهی و لبنیات پایه ی اصلی تغذیه مردم اورامان را تشکیل داده و انواع گوناگونی از غذاها با استفاده از این مواد پخت و پز شده اند. در اورامانات غذاهای سنتی فراوانی وجود داشته و هنوز در برخی خانه ها، به ویژه خانه های روستایی، تهیه و مصرف می شوند. اسامی محلی برخی از این غذاها عبارتنداز: شلمین، پتله، دوین، دوخوا، یاپراخ، قاورمه، شوربا، یکاوه، ترش آو، کواو، کته و غیره.
علاوه بر نان موسوم به نان ساجی با استفاده از خمیرآرد و برخی مواد دیگر نیز این خوراکی ها را تهیه نموده اند. شلکینه، کلانه، نیمه فیس، گیته مژگه، کلیچه، کلانه و غیره. علاوه بر نان محلی، نیمه فیس و کلیچه به مسافرین و توریست ها عموما کباب محلی و آبگوشت هم عرضه می شود. غذاهای سنتی ایرانی نظیر انواع خورشت ها نیز جای خود را کم کم باز کرده اند. غذاهای موسوم به فست فود، نظیر پیتزا، همبرگر و هات داگ که از کانال ساندویچی ها عرضه می شوند، هم اخیرا رونق پیدا کرده اند. در چند سال گذشته تعدادی رستوران در شهرها، در بین راه ها و در کنار سایت های گردشگری احداث گردیده و عموما مشغول خدمات رسانی به توریست ها هستند. خانه های معلم نیز در برخی شهرها و بخش ها نقش رستوران را بازی می کنند.
عسل اورامان از معروفیت برخوردار بوده و کیفیت خوبی دارد. علاوه بر تولید خانوادگی در برخی روستاها، اخیرا چند شرکت زنبورداری تاسیس شده و در این رشته سرمایه گذاری کرده اند. در برخی شهرهای اورامان، فروشگاه هایی این محصول را به علاقه مندان و گردشگران عرضه می نمایند. پس یادتان نرود از سوغات و صنایع دستی اورامانات باخود به یادگار بیاورید.

محصولات وارداتی

به علت گسترش مراوادات بازرگانی با اقلیم کردستان عراق از کانال بازارچه های مستقر در نقاط مرزی، محصولات گوناگون خارجی از طریق این بازارچه وارد می شوند. در برخی شهرها از جمله در جوانرود و پاوه نیز طی چند سال گذشته بازارهایی برپا گشته و علاوه بر سوغات و صنایع دستی اورامانات، انواع اجناس وارداتی را به گردشگران عرضه می نمایند. بازارچه جوانرود از قدمت و وسعت بیشتری برخوردار می باشد. انواع اجناس خارجی از جمله چای، برنج، انواع پارچه، وسایل صوتی و تصویری مهم ترین اقلام این واردات بوده و به صورت کلی و جزئی نیز عرضه می شوند. وسایل بهداشتی نظیر انواع صابون ها، انواع کرم های پوستی، انواع شامپوها، ادکلن ها و خمیر دندان و مسواک نیز در بازارچه این شهرها مخصوصا جوانرود و نوسود یافت می گردند. انواع ظروف آشپزخانه، بلور و کریستال ترکی و فرانسوی و اسباب بازی کودکان با قیمت مناسب نیز در دسترس گردشگران و مسافران قرار دارند. این بازارها معمولا تمام ایام هفته باز می باشند.