آشنایی با پرطرفدارترین صنایع دستی کشور ایران

صنایع دستی را میتوان هنر دست هنرمندان، صنعتگران و مردم محلی یک منطقه دانست که به زیبایی هر چه تمام تر فرهنگ و هنر یک کشور را به همگان نشان می دهد. هر کشور و منطقه ای در جهان، صنایع دستی خاص خود را داشته و با آن شناخته می شود. یکی از کشورهایی که به سبب درخشش محصولات صنایع دستی خود در بین جهانیان شناخته شده و معروف بوده، کشور ایران هست؛ کشوری با مردمانی هنردوست که شهرهای مختلفش میزبان صنایع دستی گوناگونی هستند که هر یک می تواند گردشگران خارجی و داخلی را چون آهنربا به سوی خود جذب کرده و به خرید و تحسین وادار نماید. با ما در مقاله پرطرفدارترین صنایع دستی کشور ایران همراه گشته تا شما را با تعدادی از بهترین صنایع دستی کشور ایران آشنا کنیم.

فهرست مطالب

صنایع دستی چیست؟صنایع دستی در ایران حصیربافی ترمه بافی هنر مسگری میناکاری فرش و قالی بافی سفالگری نگارگری نمدمالی منبت کاری خاتم کاری قلم زنی کاشی کاری صنایع دستی مناطق مختلف ایران

صنایع دستی چیست؟

صنایع دستی یا کاردستی کاری است که در آن لوازم تزئینی و کاربردی تنها با استفاده از دست یا ابزار ساده ساخته می شوند. معمولا، این کلمه را برای روش های سنتی ساخت کالاها و وسایل مختلف هم بکار می برند. چنین چیزهایی اغلب از لحاظ فرهنگی یا مذهبی فوق العاده هستند. هر اثر یا صنعتی را به راحتی نمیتوان در زمره صنایع دستی قرار داد. برای آنکه محصولی جزو صنایع دستی شمرده شود، باید ویژگی هایی داشته باشد که از جمله این ویژگی ها میتوان به نقش فرهنگی و هویت بخشی به یک ملت، عدم نیاز به سرمایه گذاری کلان، قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف، سهولت در ایجاد مراکز تولید، دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر، خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی و...اشاره کرد.

آنچه صنایع دستی را از هنر کاردستی متمایز می سازد هم هدف از ساخت آنهاست. صنایع دستی لوازمی هستند که قرار است مورد استفاده قرار گرفته و کهنه، پوسیده و...شوند. موارد استفاده از آنها بیش از یک تزئین ساده هست. صنایع دستی اغلب کارهای فرهنگی و مرسوم تلقی می شوند، زیرا به عنوان بخشی از الزامات زندگی روزمره مطرح هستند. در حالی که هنر و کاردستی بیشتر یک فعالیت سرگرمی گونه و یک ارائه بی نقص از یک تکنیک خلاقیت است.

صنایع دستی در ایران

از دیدگاه سازمان صنایع دستی، در ایران 370 رشته صنایع دستی وجود دارد که در 24 دسته قرار می گیرند. از جمله صنایع دستی برتر کشور که در سطح بین المللی مورد توجه قرار گرفته اند، میتوان به فرش های دستبافت اشاره کرد که معرف بنیه فرهنگی و هنری ایران در جهان است. در سازمان جهانی یونسکو 600 صنعت دستی ثبت شده که 450 صنعت دستی متعلق به کشور ایران است و از این تعداد هم 287 صنعت متعلق به شهر اصفهان هست. ایران سومین کشور تولید کننده صنایع دستی در جهان بوده و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی متولی این بخش است. از صنایع دستی معروف ایران هم میتوان به گلیم، فرش، گبه، قلم زنی، شیشه گری، منبت کاری، مینا کاری، سفال، چوب، خاتم کاری، ملیله دوزی و… اشاره داشت.

حصیربافی

حصیربافی به معنای بافت رشته های حاصل از الیاف گیاهی به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی مانند زیرانداز، سفره حصیری، انواع سبد، انواع ظرف و…تولید می شوند. حصیربافی خود شامل پخل بافی، بامبوبافی، مرواربافی، ترکه بافی، چم بافی و سبد بافی می گردد. حصیربافی در شمال و جنوب ایران بیشتر دیده شده و دارای تفاوت هایی است. در شمال ایران، روش کار به این صورت هست که نخ های دو لای پنبه ای محکم با نام ریسمان، بین دو نورد که یکی در بالا به نام سر کار و دیگری به نام پتبند قرار داشته، بسته می شوند و حصیربافی از چوب پشت بند آغاز می گردد. حصیر بافان نی ها را با دست یکی زیر و دیگری را روی نخ تار می بافند و به اصطلاح خنک می کنند.

پس از بافت هر ردیف هم حصیر آن را شانه می زنند. شانه تخته ای چوبی با تعدادی سوراخ بوده که نخ های تار از میان سوراخ ها می گذرند. در جنوب و بخصوص در سیستان و بلوچستان، هنر حصیربافی یکی از هنرهای اصیل و سنتی به شمار می رود. حصیربافی در منطقه سیستان خولک بافی و در منطقه بلوچستان تگرد تلفظ شده و در نقاط دیگر استان هم به بوریا بافی و پرده بافی شهرت دارد. خولک از ساقه های نی ساخته شده و تگرد از برگ درختان خرمای وحشی منحنی دار ایجاد می گردد. مردم بومی سیستان و بلوچستان با هوای گرم و خشک، آفتاب سوزان و کویری، شبهای سرد، آب کم و پوشش گیاهی ناچیز مواجه بوده که همین امر صنعت حصیربافی را به یکی از صنایع دستی شاخص آن تبدیل کرد.

ساخت حصیر با دست در مناطق مختلف کشور ایران بسته به نوع مواد خام در دسترس با یکدیگر متفاوت است. برای نمونه، در نوار جنوبی ایران از الیاف نخل خرما و در نوار شمالی ایران از ساقه های برنج و گندم استفاده می شود. از سوی دیگر، نوع کاربری لوازم تولیدی بسته به نیاز اهالی آن منطقه از نظر شکل و اندازه تفاوت دارند. در استان اصفهان، حصیربافی در مناطق بیابانی و خشک مانند خور و بیابانک و نائین انجام شده و مواد خام مورد استفاده الیاف نخل خرما است. ولی در شهرستان نجف آباد برای بافت سبدهای حصیری از ترکه های نرم درختان یک ساله یا دو ساله استفاده می کنند.

سبدهای ساخته شده در نجف آباد لوده نام داشته و کاربرد آنها در حمل محصولات باغی و میوه است. در قصرشیرین هم برای حصیربافی از شاخه های جوان پاجوش درخت خرما استفاده می شود که به آن فسیل می گویند. جالب هست بدانید که ابزار حصیربافی شامل لوتو یا نخ تاب، پلار یا ورقه یا شانه حصیربافی (حصیر شونه)، دستگاه حصیربافی و داس (داره) یا قیچی یا چاقو است.

ترمه بافی

ترمه نوعی پارچه گرانبهای بافته شده از الیاف بسیار لطیف بوده و از صنایع دستی نساجی نفیس ایران به شمار می رود. نقش های منحنی مانند بته جقه و گل های شاه عباسی در رنگ های مختلف در ترمه به کار می روند. ترمه با طرح های بسیار متنوع در نقاط مختلف ایران بافته شده و ترمه یزد به زیبایی بسیار معروف است. برای ترمه بافی از ابریشم و پشم مرغوب با الیاف بلند استفاده می کنند. نخ ها با رنگ های گیاهی و مواد مصنوعی طبیعی و بیشتر به رنگ های عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی می گردند. برخی از نقش های متنوع ترمه بافی هم عبارتند از بته جقه، گل های شاه عباسی، بته خرقه، شاخ گوزنی، امیری، راه راه (محرمات)، بته سروی و بته بادامی.

پارچه ترمه به سبب بافت منحصر بفرد و تراکم زیاد پودهایش از یک مقاومت نسبی برخوردار بوده و در مجموع پردوام تر از بقیه انواع پارچه است. با این وجود، نور و رطوبت از بزرگترین عوامل رنگ پریدگی ترمه هستند، زیرا قسمت های سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیه قسمت ها بوده و به راحتی آنها را جذب می کند. بید هم یکی از دشمنان ترمه بوده و به همان گونه که پارچه های پشمی در برابر بیدزدگی محافظت شده، می بایست در نگهداشت ترمه اقدام گردد که متداول ترین آنها استفاده از نفتالین هست.

از آنجا که معمولا ترمه با آستری و یراق همراه می شود، شستن ترمه با آب به محصول آسیب می رساند و از طرفی، دمای بالای آب و مواد شیمیایی موجود در مواد شوینده نیز می تواند آسیب زا باشد. بنابراین، تنها راهی که برای شستشوی ترمه پیشنهاد شده، خشکشویی است. شروع ترمه بافی در ایران به اوایل دوره صفویه می رسد. در این میان هم عده ای عقیده دارند که زادگاه اولیه ترمه آسیای مرکزی و ارتفاعات کشمیر است. عده ای نیز معتقدند که بافت ترمه از ایران آغاز شده و سپس به کشمیر راه یافته است.

آنچه به جرات میتوان در خصوص این پارچه گفت، آن است که ذوق و سلیقه و ابتکار ایرانیان در ظرافت بافت، جنس و طرح های خیال انگیز آن در جهان کم نظیر هست. این هنر در دوره شاه عباس صفوی به اوج شکوفایی و تکامل خود دست یافت، شهره جهان گشت و به یکی از محصولات صادراتی ایران مبدل شد. در گذشته، نقش های ترمه را به روش انگشتی ایجاد می کردند ولی امروزه از دستگاه چهاروردی استفاده می شود. ترمه بافی اکنون در حال منسوخ شدن است و تنها در یزد و در اداره کل هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی برای حفظ و احیای این هنر کارگاه های ترمه بافی ایجاد گشته اند.

هنر مسگری

مسگری یکی از صنایع دستی کهن ایران است. اشیا و ظروف مسی دست ساز از زمان های دور در موزه ها قابل مشاهده هستند. پیشینه مسگری در ایران حداقل به پنج هزار سال پیش می رسد و به گفته برخی افراد، اولین فلز مکشوفه به دست انسان همین مس بوده و اولین فلزکاران نیز ایرانیان بوده اند. صنعت مسگری در اصفهان، زنجان، کرمان، شیراز و کاشان و یزد و در دوران اسلامی و تا به امروز از رونق و شکوفایی برخوردار بود به گونه ای که در اغلب این شهرها، یکی از بازارها با عنوان بازار مسگرها به صاحبان این هنر صنعت اختصاص داشت.

در بازار مسگرهای این شهرها ده ها مسگر به قوت بازو و ضرب چکش خود، انواع ظروف، وسایل و اشیای مسی را می ساختند. امروزه هم در این بازارها هنوز آثاری از این هنر یافت می شود. کشف دو کوره ذوب فلز در محوطه سه هزار ساله اسپیدژ در سیستان و بلوچستان نشان داد که مردم اسپیدژ پیش از تاریخ به هنر مسگری و فلزکاری مسلط بوده اند. یکی از دغدغه خریداران ظروف مسی، این هست که نمی توانند ظروف مسی اصل را تشخیص دهند. چند راه برای تشخیص ظروف مسی اصل وجود داشته که شامل موارد زیر هستند:

چکش زنی ریز و منظم انجام شده است.
قلع داخل ظرف درخشان و براق است.
ظرافت و ریزه کاری دارد.
از ورق مس با کیفیت و ضخیم استفاده شده است.
مهر سازنده روی ظروف ایجاد شده است.

میناکاری

میناکاری هنری است که سابقه ای در حدود پنج هزار ساله دارد و از صنایع دستی محسوب می شود. امروزه، این هنر بیشتر بر روی مس انجام می گردد ولی میتوان بر روی طلا، نقره، سفال نیز آن را بعمل آورد. طلا و نقره تنها فلزاتی هستند که به هنگام ترکیب با مینا اکسید نمی شوند و از این رو، امکان اجرای طرح همراه با جزئیات بر روی مینا را ایجاد می کنند. در حالی که میناهای مسی چنین کیفیتی را ندارند. امروزه در ایران کانون تولید ظروف میناکاری شهر اصفهان بوده و استادان برجسته ای در زمینه تولید آثار میناکاری مشغول فعالیت هستند.

پیشینه این هنر در ایران به زمان هخامنشیان می رسد و در زمان ساسانیان دچار تحولی بزرگ می شود. بنا بر نظر بسیاری از محققان تاریخ هنر، این دوره اوج شکوفایی هنر میناکاری است و معتقدند که میناکاران بیزانس و به دنبال آن سایر ممالک خارجی، این هنر را با ویژگی های عالی و شگفت انگیزش از هنرمندان ایرانی در دوره ساسانیان فرا گرفتند. مینا به لحاظ روش تولید به دو دسته تقسیم می شود: مینای خانه بندی و مینای نقاشی. مینای خانه بندی شیوه ای قدیمی است که به مینای سیمی نیز معروف است و از مفتول های بسیار نازک در آن استفاده می شود. مفتول ها را به شکل دلخواه در می آورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده و با یک لعاب شیشه ای روی آن را می پوشانند.

سپس، آن را در داخل کوره ای با حدود 1000 درجه حرارت قرار می دهند و مفتول ها به قطعه کار جوش می خورند. در مرحله بعد هم رنگ های مخصوص میناکاری را که به شکل پودر بودهف بر روی سطح کار پر می کنند. بعد از آنکه سطح کار یکسان و هموار شد، آن را به مدت 3 دقیقه در داخل کوره ای با حرارتی حدود 1000 درجه قرار می دهند. مفتول های برنجی بعد از قرار گرفتن در کوره سیاه می شوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت نخستین بازگردد.

مینای خانه بندی در اصفهان و تهران رایج بوده ولی در حال حاضر، تنها کارگاه آموزشی مینای خانه بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی است که این هنر را آموزش می دهد. مینای سیاه هم یک گونه از مینای خانه بندی به شمار می آید که به مینای صائبین نیز معروف است. این شیوه میناکاری به طور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می شود. مینای نقاشی هم روشی هست که امروزه در اکثر شهرها مرسوم است. به این صورت که نقش های مینا بر روی لعابی شفاف شکل می گیرد. بدین منظور و برای میناکاری، ابتدا استادی مسگر یا دواتگر می بایست شی مربوط را براساس طرح مورد نظر بسازد و سپس، استادی میناکار روی آن را لعاب سفید رنگ بدهد.

مرحله لعاب دهی سه یا چهار بار انجام می گیرد و هر بار نیز همراه با قرار گرفتن در کوره با حدود 900 درجه گرما هست تا رنگ لعاب ثابت شود. سپس، نقاشی روی این جسم سفید رنگ انجام شده و دوباره شی به کوره می رود تا در درجه ای در حدود 850 تا 900 درجه پخته شده و رنگ ها به شکل دلخواه درآیند. هم اکنون از رنگ های شیمیایی در نقاشی شی استفاده می گردد حال آنکه در گذشته رنگ های بکار گرفته شده گیاهی یا معدنی بودند. شفافیت مینا نیز از وجود اکسید قلع بدست می آید ولی در مینای منقوش که در زمان قدیم معمول بود، ابتدا ماده لعابین را که از سیلیس و زنگارهای فلزات بدست می آید، به صورت گرد درآورده و با قلع کدر می کنند.

آنگاه حرارت می دهند تا مینای کدر به فلز جوش داده شود و سپس، بر این زمینه طرح مورد نظر به رنگ های آبگینه ای رسم گشته و بعد از آن هم ذوب می شود. ابزارهای مورد نیاز برای میناکاری شامل ورقه، هاون، ماده آبگینه ای مینا، کاغذ کپی، چکش، سندان، گیره، اره کمانی و اره فلز بر، قیچی فلز بر، قلم مو، رنگ، کوره، پنس و لحیم های مختلف برای جوشکاری، دستگاه جوش، سمبه ماتریس های مختلف که قالب های مختلف گرد، مربع، بیضی دارد، سمبه های سوراخ برای تهیه انواع زیورآلات، دستگاه سمباده زنی و پرداخت کاری هستند. مواد مورد نیاز این کار نیز شامل اسید نیتریک و اسید سولفوریک جهت چربی زدایی، ذوقاب برای از بین بردن اکسید بوجود آمده بر روی کار، سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک و قلع و سرب است.

فرش و قالی بافی

قالی، فرش یا کالین نوعی گستردنی بافته شده از الیاف پنبه، پشم و در بعضی موارد ابریشم است که معمولا برای پوشش زمین بکار می رود. به دست بافته پرزدار و گره دار قالی گفته می شود. از آنجا که قالی و فرش بیشتر اوقات نقش های زیبا بر خود داشته اند، امروزه به جنبه تزئینی آن توجه می شود. در نیمه دوم سده پانزده میلادی و در دوران صفویه هم فرش از حالتی روستایی به هنر پیشرفته درباری تبدیل شد. امروزه فرش ها به صورت های زیر بافته می شوند: فرش دستبافت، فرش ماشینی و فرش نیمه ماشینی و نیمه دستبافت.

پیشینه درهم تنیدن الیاف در ایران برای تولید منسوجات بخصوص پارچه به هزاره پنجم پیش از میلاد می رسد. آثار گرانبها و زیبایی که از بخش های مختلف ایران بدست آمده، گواه آن هستند که منسوجات ارزشمند و بحث برانگیزی در این دوران وجود داشته اند از جمله تابوت سفالی دوران دالما و آینه مسی زنگ زده نوع ایلامی در سیلک و سایر مناطق. بعد از گذشت سالیان متمادی و تقریبا در هزاره دوم پیش از میلاد، انسان توانست چگونگی به هم ریسیدن نخ ها و ساختن طناب را کشف کند.

این اکتشاف مانند تمام اکتشاف های تاریخ فواید بسیار سودمندی برای هنر و صنعت آن دوران داشت. از جمله آن که از رشته های درهم تنیده برای زیبایی ریشه های فرش استفاده می کردند. قدمت فرش بافی و به طور کل منسوجات در ایران بسیار زیاد است. آثار زیبا و تفکربرانگیزی از دوره های مختلف کشف شده اند که نمیتوان آنها را به طور دقیق به یک دوره خاص نسبت داد. گاهی یک اثر طی گذشت سالیان دراز و طی سلسله های مختلف ساخته شده است.

فرش های دوره ایلخانان زیاد شناخته شده نیستند. در این مورد، محققی به نام آرمی برینگز نظریه ای را ارائه داده که دارای نقاط ضعف بسیاری است و در درستی آن به دیده تردید باید نگریست. بر پایه نظر او، نقاشی های فرش های دوره تیموریان دقیقا خصوصیات فرش های این دوران را باز می تابند. به عبارت دیگر، با دیدن این نقاشی ها میتوان به تمام ویژگی های بافتی و ظاهری و به طور کل تاریخچه آنها پی برد. اما از آنجا که نقاشی های بدست آمده از هنر فرش بافی این دوران بسیار محدود هستند، پس اطلاعات زیادی از فرش های این دوره در دست نیست و درست همین جاست که سستی نظریه برینگز هویدا می شود.

فرش های ایران در دوره صفویان به بالاترین حد خود در زیبایی و بافت رسیدند که این مهم به دلیل پشتیبانی شاهان قدرتمندی چون شاه عباس و دسترسی فراوان به مواد مورد نیاز برای بافت فرش و همچنین به رسمیت شناختن فرش به عنوان کالایی برای تجارت بوده است. اندازه بازار جهانی منسوجات خانگی در سال 2018 معادل 94٫73 میلیارد دلار ارزیابی شده و انتظار می رود از 2019 تا 2025 نرخ رشد مرکب سالیانه ای برابر با 5٫01٪ داشته باشد و به 133٫37 میلیارد دلار برسد. از فرش های مشهور ایرانی میتوان به موارد زیر اشاره داشت:

قالی تبریز: نوعی از قالی ایرانی است که در تبریز تولید می گردد. قالی بافی در تبریز قدمتی بیش از هزار سال دارد و یکی از وجه های شهرت این شهر است. از الگوهای بافت این نوع قالی هم به الگوی هریس میتوان اشاره کرد.
قالی کاشان: سالانه بیش از 1500 متر فرش دستبافت در کاشان تولید می شود. 65 درصد تولید فرش ماشینی ایران در کاشان و 70 درصد صادرات فرش ماشینی ایران هم از کاشان صورت می گیرد.
قالیچه ترکمن: این فرش در تملک سان مارکو قرار دارد و 4 فرش دیگر در سال 1622 و همچنین سه فرش زربافت ابریشمی نیز بوسیله ایرانیان در سال 1636 به ونیز راه یافتند.
قالیچه مود خراسان: به شیوه قالی های مشهد بافته می شود. شهر مود هم در نزدیکی شهر بیرجند بوده و در بین تولیدات خراسان از بهترین هاست و شهرت جهانی دارد. اما از آنجا که تولیدات آن بسیار ناچیز است، تعداد بسیار کمی روانه بازار می شود. اندازه قالیچه مود 8 متر مربع بوده و رنگ قالی ها همخوان و معمولا تیره است.
قالی شهر مشهد: قالی مشهد در کارگاه های این شهر و اطراف آن بافته می شود. این قالی از مرغوبیت چشمگیری برخوردار بوده و معمولا به بازارهای غرب و انگلستان می رود. نقش های بکار رفته در آنها هم نقش های ترنج، اسلیمی و پیچک مانند هستند.
قالی زنجان: فرش بافی در زنجان یکی از صنایع با قدمت زیاد است که نقش قابل توجهی را در صادرات فرش ایران ایفا می کند. قدمت فرش بافی را میتوان از اوایل بنای این شهر نام برد یعنی از زمان پادشاهی اردشیر بابکان. فرش های صادراتی زنجان از بهترین جلوه های فرهنگی این استان هستند. فرش افشار زنجان یکی از پرطرفدارترین فرش های ایرانی است بطوریکه به دلیل زیبایی طرح و رنگ در کشورهای اروپایی بسیار مورد استقبال قرار گرفت.
قالی سیستان: قالی بافی تاریخی بس طولانی در سیستان دارد تا جایی که فرش سیستانی از شهرت خاصی برخوردار است. قالی سیستان گوهری هست کمیاب که تنها در دریای درخشان و مواج فکر مردمان سختکوش و هنرمند این دیار با اندیشه های بلند و اساطیری یافت می شود؛ هنری کهن که هرگز کهنه نشده و نخواهد شد. قالی سیستان سرشار از نقوش هندسی ساده شده و شکسته شده حیوانی و گیاهی است.
قالی بختیاری: گونه ای قالی ایرانی است که توسط هنرمندان و بافندگان ایل بزرگ بختیاری در استان های مختلف بختیاری نشین مثل خوزستان، اصفهان، لرستان، چهارمحال و بختیاری و مرکزی تولید می شود. فرش بختیاری هم اینک ثبت جهانی شده است. در همه شهر و روستاهای استان چهارمحال و بختیاری فرش بافی رایج هست. این کار از دیرباز به صورت سنتی انجام میشده و بیشتر توسط زنان و دختران در خانه صورت می گرفت. این قالی از دیرباز به خاطر نقش، رنگ و همچنین دوام بالا از محبوبیت خاصی برخوردار بوده است.
قالی قشقایی: قالی قشقایی که رنگ مشخصه آن نارنجی است، توسط زنان ایل قشقایی که ایلی کوچنده در ایران بوده، بافته می شود.
قالیچه شیراز و نی ریز و خرمی: نی ریز قالی هایی با کیفیت گوناگون و رنگ آمیزی زنده دارد و تیرگی رنگ ها از ویژگی های خاص قالیچه های افشاری است. از بوته های متنوع تزئینی هم به صورت تک و تکراری استفاده می شود و ساختار تار و پود آن از کتان است. بسته به کیفیت پشم، پرز قالیچه ها را نیمه بلند می چینند. قالی خرمی هم در رنگ شهرت دارد.
قالیچه تصویری بلوچی: گروه هایی از اقوام بلوچ که ساکن افغانستان هستند، از سالها پیش قالی می بافتند. بیشتر طوایف بلوچی مسلمان سنی هستند و به زبانی نزدیک به پارسی میانه صحبت می کنند. طرح های قالیچه های بلوچی بیشتر از نقش های ترکمن گرفته شده و بقیه ترکیبی از طرح های قالی بخش های دیگر ایران اند. در آنها رنگ های مصنوعی کمتر بکار رفته و بیشتر از رنگ های طبیعی استفاده می شود.
قالی راور: در کاخ نیاوران چندین فرش راور در معرض دید قرار گرفته است. همچنین، فرش راور عنوان گران ترین قالی جهان را نیز به خود اختصاص داد. این فرش در حراج نیویورک به مبلغی حدود 33 میلیون دلار فروش رفت. همچنین، این فرش دارای گره خاصی است که به آن استحکام بالایی می دهد. طرح و نقش فرش راور بسیار ریز و سخت بافت است و بافتن آن زمان زیادی می گیرد. ریس هایی که در بافت این فرش استفاده می شوند، معمولا با رنگ طبیعی، رنگرزی و آماده شده که کیفیت بهتری نسبت به رنگ مصنوعی دارد.
قالی اصفهان: امروزه اصفهان از مراکز مهم بافت فرش است و در زمینه طراحی نقشه فرش با نام افرادی چون عیسی بهادری و جواد رستم شیرازی روبرو هستیم. از معروف ترین طرح های فرش ایرانی در اصفهان لچک و ترنج و تابلو فرش است که این نمونه اخیر همچون تابلوهای نقاشی است که در آن الیاف و کرک و پشم جایگزین مواد اولیه معمول نقاشی شده اند.
قالی تبریز: در مورد تاریخچه فرش در تبریز چنین میتوان گفت که با توجه به قدمت تاریخی این شهر، هنر فرش بافی در آن به قبل از دوره صفویان باز می گردد.

سفالگری

سفالگری ساختن ظروف با گل رس است و به ظرف ساخته شده از این طریق هم سفال می گویند. از مشهورترین سفالینه ها میتوان به کوزه و پیاله سفالین اشاره کرد. پیش از رواج شیشه، سفالینه ها رایج ترین مظروفات بشر بودند. مرغوب ترین خاک در صنعت سفالگری، خاک رس بوده که به دلیل وجود مقادیر بالای آهن در آن، به رنگ سرخ است. سفالگری از نخستین صنایع بشر بوده و خاستگاه آن گرچه به درستی آشکار نیست ولی از روی یافته های کهن، سرزمین باستانی سومر هست و البته به تازگی هم کشف تمدن جیرفت تردیدهایی را در مورد این نظریه ایجاد کرده است. انسانهای اولیه از زمان گذشته که به فکر ذخیره آب و غذا افتادند و به خاصیت چسبندگی و شکل گیری گل رس پی بردند، ظرف های سفالی را به شکل های گوناگون ساختند.

با گذشت زمان و گسترش زندگی، سفالگری هم تکامل یافت. انسانهای آفریننده با دست هایشان بر ظرف های گلی نقش و نگارهایی را کشیدند و آنها را با رنگ های گوناگون آراستند. در نقاطی از ایران از جمله مند گناباد، لالجین، میبد یزد، کاشان، شهرضای اصفهان، زنوز آذربایجان، کوزه کنان آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان ظروف سفالین تهیه می شوند. تولید وسایل و محصولات سفال و سرامیک در هر یک از نقاط نامبرده با اختلافی اندک در نوع مواد اولیه، رنگ و طرح صورت گرفته و به همین دلیل، محصولات هر ناحیه به خوبی قابل تشخیص از فرآورده های سایر نقاط است. مراحل ساخت و تحول ظروف سفالی هم عبارتند از:

به وسیله دست (بدون چرخ سفالگری) که به روش های مختلف از جمله فتیله ای ساخته می شود.
با چرخ سفالگری
ساختن ظروف سفالی به شکل مجسمه یا حجم های ترکیبی یعنی علاوه بر حفظ کاربری ظروف سفالی، آنها را به شکل مجسمه هایی از حیوانات یا حجم های ترکیبی که نشانه نوع نگرش آنها به جهان هستی است، می ساختند. مطالعه در مورد زمان آغاز و پیدایش خط بدون بررسی نقوش حک شده روی ظروف سفالی امکان پذیر نبوده است و به ویژه ظروف مربوط به هزاره های 5 و 6 پیش از میلاد در این میان نقش غیرقابل انکاری دارند.

کهنترین ظرفی که در ایران یافت شده ، ظرفی سیاه و دودی بوده که همانند قدیمی ترین ظروف سفالی است که در جاهای دیگر پیدا شد. نخستین ظرف های سفالی که بدست آمده و متعلق به هزاره چهارم پیش از زایش مسیح است، در میانرودان یافت شد. کهن ترین سفالی که در ایران یافت شده هم متعلق به همان دوره است. این ظرف دست ساز نسبتا ابتدایی به دنبال خود ظرفی سرخ با لکه های سیاه ناشی از پخت ناقص داشت. پیشرفت فنی در حرفه کوزه گری سبب بوجود آمدن سبک جدیدی شد. این سبک با تغییرات و وقفه هایی که داشت، بیش از 2000 سال در بعضی از مناطق فلات ایران دوام پیدا کرد.

از اوایل هزاره پیش از میلاد، ما شاهد ظرف های سفالی ساخته شده در فلات مرکزی ایران در مناطق کوهستانی زاگرس هستیم مانند تپه گیان و گودین تپه یا ظروف منقوش فارس و خوزستان. تنها دلیل این امر این بوده که از آنجایی که زنان عمده ترین تولید کنندگان سفال بوده اند، با ازدواج به قبایل متعلق به همسران خود مهاجرت کرده و به این ترتیب، تکنیک ساخت ظروف سفالی و تزئین آن را به مناطق دیگر منتقل می کردند. در شش هزار سال پیش از میلاد هم اولین نشانه پیدایش کوره پخت در صنعت سفال دیده می شود و در سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت میکرد، ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در این صنعت بوجود آورد.

نگارگری

نگارگری به نوعی نقاشی ظریف و ریزنقش گفته می شود که در گذشته بیشتر برای کتاب آرایی ادبی، علمی و پزشکی یا به گونه جداگانه (مرقع) استفاده میشد و امروزه از محدوده کتاب آرایی فراتر رفته است. نام کاملی که همه بخش ها را در بر بگیرد، نقاشی ایرانی هست. پس از آشنایی غرب با هنر نگارگری شرقی از روی همانندی در اندازه، غربیان واژه مینیاتور را برای نگارگری های ایرانی بکار بردند. نگارگری ایرانی در بنیاد فلسفی و زیباشناختی با مینیاتورهای چین و ژاپن و از نگاه فنی با مینیاتورهای اروپا تفاوت دارد و تنها از دید اندازه و کوچکی با آنها یکی است.

هنر نگارگری ایرانی اسلامی از سده چهاردهم میلادی، هشتم هجری تا سده هفدهم میلادی، یازدهم هجری شکوفایی نمایان داشت ولی نقش و نگارهای به جای مانده از دوران پیش از اسلام تا زمان حمله مغولان و همچنین کارهای دیوارنگاری، پرده نگاری، قلمدان نگاری و مانند آن در سده های نزدیکتر نیز نمودهایی دیگر اما کمتر شناخته شده از نقاشی ایرانی به شمار می آیند. دستمایه های آراستن که از نگارگری ایرانی به یادگار مانده، پیشینه دیرینه ای در هنرهای ایران دارند. چنانچه در دوره پیشاتاریخی نخستین کارهایی که بتوان نام نقاشی را بر آنها نهاد، در غار دوشه لرستان به گونه ای چکیده به نمایش کشیده میشد یا در سنگتراشی های دوره هخامنشیان شیوه ای آرمانی و اندیشه گرا هست که در نگارگری های ایرانی اسلامی هم دنبال می شود.

با اینکه گواه کمی از نگاره های دیواری در ایران در دسترس است، می دانیم نگاره دیواری آمیخته با گچبری از دوره اشکانیان در ایران کاربردی شد و در دوره ساسانی در جاهایی مانند کوه خواجه و پنجکنت سمرقند در آسیای میانه به اوج خود رسید. داستان پردازی، رنگارنگی و شیوه نمایش پیکره ها (فیگورها) در نگاره های دیواری به خوبی در نگارگری سده های آینده ردیابی پذیر است. مانی که نگارگری اشکانی بود و بر شیوه های نقاشی ایرانی در دوره خودش به خوبی تسلط داشت، به ترکستان شرقی که ترکان اویغوری حکومت می کردند، مهاجرت نموده و معروف ترین اثر خود یعنی کتاب ارژنگ را تصویرسازی کرد.

در کتاب ارژنگ، عناصر ایرانی با عناصر بومی چینی دوره تانگ تلفیق و سبک خالصی بوجود آمد که بنا بر عقیده برخی پژوهشگران، نقاشی مانوی معروف به هنر مانوی پایه و اساس نگارگری ایرانی اسلامی را بوجود آورده است. تمثال صورت و حالت نشسته فیگورها به صورت لوتوس و وقار و آرامش انسان ها را میتوان تاثیر گرفته از هنر بودایی و چینی دانست و از طرفی، رنگ های طلایی و زرفام، لباس های پر نقش و نگار و پس زمینه تخت و یکرنگ و هاله های طلایی دور سر از ویژگی های بارز نقاشی ایرانی بودند که در نقاشی مانی دیده میشد.

بعدها این عناصر در دوره اوایل اسلام و دوره سلجوقی ظاهر می شوند. با ورود اسلام، کشور ایران تا مدتها به دست امویان و عباسیان اداره شد. در نقاشی های دیواری کاخ جوسق الخاقانی در دوره عباسی میتوان رد نقاشی ایرانی را مشاهده کرد. با توجه به شواهد، نقاشی دیواری هنری رایج تر و مهمتر در ایران حتی پس از اسلام به حساب می آمده و با استیلای مغولان این هنر کمرنگتر شد اما همان عناصر تزئینی به نگارگری و کتاب آرایی انتقال یافت. با روی کار آمدن سلسله های ایرانی سامانیان، غزنویان و آل بویه استقلال از دست رفته ایرانیان تا حدودی به آنها بازگشت. بر روی سفال های مینایی کشف شده در دوره سلجوقی و سامانیان در نیشابور و ری هم همان موضوعات گرفت و گیر که در دوره ساسانی کار میشد با سبک ایرانی دیده می شود.

از جمله مکتب های نگارگری ایرانی میتوان به مکتب بغداد، مکتب سلجوقی، مکتب تبریز اول، مکتب شیراز اول، مکتب جلایری، مکتب شیراز دوم، مکتب هرات، مکتب بخارا، مکتب تبریز دوم، مکتب قزوین، مکتب اصفهان و مکتب قاجار اشاره داشت.

نمدمالی

نمد نوعی زیرانداز سنتی است که از پشم تولید می شود. برای تهیه نمد (نمدمالی) عمل بافتن انجام نمی شود بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و گرما موجب در هم رفتن الیاف پشمی می گردند. دو خاصیت جعدیابی و پوسته ای شدن پشم هم امکان تولید نمد را فراهم می کند. پشمی که برای تولید نمد بکار می رود، پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. از صابون و زرده تخم مرغ نیز میتوان برای بهتر شدن کیفیت کار استفاده کرد. مقدار پشمی که برای هر متر مربع نمد لازم است، با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر هست اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاه تر بوده (حدود یک روز)، قیمت آن پایین است.

نمدمالی در استان های کرمانشاه، مازندران، خراسان، سمنان، چهارمحال و بختیاری و…رواج دارد. برای تولید نمد ابتدا، نقش مورد نظر را با پشم های رنگی روی یک پارچه کرباس طراحی می کنند. سپس، پشم حلاجی شده را روی تمام سطح پارچه قرار می دهند و پارچه کرباس را می پیچند. با ریختن آب جوش بر آن و فشردن مداوم کار هم نمد تولید می شود. نمدمالی کاری طاقت فرسا به شمار می آید. انواع محصولات نمدی شامل نمد زیرانداز، کلاه نمدی و پالتوی نمدی (کپنک) است.

هنر نمدمالی بیشتر در روستاها و آبادی های اطراف دریای خزر که مرطوب و بارانی بوده، مرسوم است. در مناطقی هم که بیشتر به دامداری مشغولند، نمدمالی و بافندگی قالی بیشتر مرسوم بوده و از پشم گوسفند و شتر و کرک بز استفاده می گردد. از اسناد و مدارک یافت شده در چین درباره زره، پادری و سپر نمدی آمده است. در گورهای عصر برنز آلمان هم نمدهایی یافت شده اند. نویسندگان کلاسیک درباره نمد بسیار گفته و آن را به ایران نسبت داده اند.

نمد صنعتی در ضخامت های گوناگون تولید می شود و در مصارف مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد. نمد صنعتی می تواند بیش از 100 درجه سانتیگراد حرارت را تحمل کند. نمد صنعتی در فیلتر کردن ذرات معلق در گاز یا مایعات به طور گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین، این محصول برای تولید واشرها و قطعات روغن گیر بکار می رود. جذب خوب و یکنواخت مایعات ویژگی دیگری است که نمد صنعتی را به محصولی پرکاربرد در حوزه صنایع تبدیل کرد. نمد صنعتی عایق خوبی برای جلوگیری از اتلاف انرژی گرمایی است. همچنین، میتوان برای عایق کاری صوتی نیز از نمد صنعتی استفاده نمود. از نمد صنعتی میتوان به عنوان لرزش گیر در ماشین های صنعتی، دستگاه ها یا خودروها هم استفاده نمود.

نمدمالی در منطقه کرمانشاه پیشینه ای طولانی دارد که تا 10 هزار سال نیز برآورد شد. نمدمالی در میان عشایر کرد رواج دارد و معمولا از پشم دام عشایر برای تولید آن استفاده می شود. معمولا از نمد برای ساختن زیرانداز، کیسه خواب، انواع کلاه ها، جلیقه، کمربند، فرجی چوپان، جلیقه بلند، تیغ بر، زین اسب و…بهره می برند. در هنر نمدمالی کرمانشاه، نقوش سنتی و اصیلی بر روی قطعات نمدی ایجاد می شوند. از جمله طرح های مرسوم که در نمد دیده شده هم میتوان به شمشیر، تپانچه، بز کوهی، گل ترنج، پله، جقه شاهی، کله قوچی، مرغ، گل، بته زین، گنجشک، گل نیلوفر و…اشاره کرد.

برای ایجاد این نقش ها، بیشتر از رنگ های سیاه، سفید، کرم، سبز، سرخ و قهوه ای و همچنین پشم خودرنگ استفاده می شود. استادکاران نمدمال کرمانشاهی در این شهر 75 نوع کلاه نمدی تولید می کنند. همچنین، استفاده از نمد برای کاربردهای جدید نیز رایج شده و یکی از استادکاران نمدمال کرمانشاهی با استفاده از نمد برای توربین کشتی محافظ و پوشش ساخته که نسبت به پوشش های وارداتی از جنس فوم فشرده چهار برابر عمر بیشتری دارد. نمدمالی کرمانشاه در جریان برگزاری هفتمین اجلاس سراسری شورای سیاستگذاری ثبت آثار معنوی کشور در شاهرود در سال 1391 در فهرست میراث معنوی مردم ایران ثبت گشت.

منبت کاری

منبت کاری یکی از هنرها و صنایع دستی است. در این هنر، نقش ها به صورت نقش برجسته روی زمینه کار قرار می گیرند. منبت کاری چوب یکی از شاخه های منبت کاری است و بیشتر به صورت کنده کاری روی چوب اجرا می شود. ریشه کلمه منبت از کلمه نبات گرفته شده و به معنی رویانیده هست و به این دلیل بوده که برجستگی گل و گیاه بر روی چوب، سنگ و...مانند روئیدن گیاه بر روی آن بوده است. قدیمی ترین اثر منبت هم یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. مواد اولیه منبت انواع چوب بوده و هر چه جنس چوب محکم تر و فشرده تر باشد، کار منبت بهتر و زیباتر و با دوام تر خواهد بود. ابتدا، طرح مورد نظر روی چوب کشیده و حکاکی شده و سپس، به صورت برجسته و حجم دار درآورده می شود.

منبت کاری غالبا یا با شیوه دستی انجام می شود یا با استفاده از دستگاه cnc. استفاده از دستگاه مزایایی نسبت به روش های سنتی دارد. یکی از این مزایا، سرعت عمل و صرفه جویی در زمان است. مورد دیگر هم دقت بسیار بالای دستگاه بوده که قادر به پیاده سازی ریزکاری های نقوش و طرح های بسیار پیچیده هست. تاریخچه منبت کاری همانند بقیه هنرها و صنایعی که بنیان گذار آن مردم عادی بوده اند و در دامان جوامع پراکنده بشری متولد شده و رشد کرده، چندان روشن نیست و به درستی نمیتوان گفت که این هنر صنعت از چه زمانی ابداع شده و رواج یافته است.

اما آنچه مسلم است، چوب به عنوان فراوان ترین ماده اولیه موجود در طبیعت جزو نخستین موادی است که توجه بشر را به خود جلب کرده و برای ساخت و پرداخت انواع وسایل مصرفی و هنری مورد استفاده قرار گرفت. بنا به اسناد و مدارک موجود، منبت کاری در ایران متکی به سابقه ای بیش از هزار و پانصد سال است و حتی عده ای از محققان به صراحت اظهار نموده که قبل از ظهور ساسانیان نیز منبت کاری در ایران رواج داشت ولی هیچ بازمانده تاریخی که این ادعا را اثبات کند در دست نیست. ولی بی شک میتوان سرستون های داخلی کاخ های تخت جمشید را از آن احتمالات نام برد.

بعد از ظهور اسلام و با توجه به شیوع روحیه ساخت مراکز و مساجد اسلامی، هنرمندان ایرانی جزو اولین کسانی بودند که تمامی توان و استعداد خویش را صرف تزئین مساجد کردند و به موازات هنرنمایی معماران، کاشیکاران سنگتراشان، گچبرها و…منبت کاران نیز جذب فعالیت در این زمینه شدند و آثاری را بوجود آوردند که متاسفانه امروزه نمونه های زیادی از آنها در دست نیست ولی به اتکای همان باقیمانده های ناچیز میتوان گفت که آنچه برای تزئین مساجد و به شکل منبر، رحل قرآن و در و پنجره ساخته شده، نمونه بسیار ارزنده ای از ذوق و هنر ایرانیان است.

در دوره صفویه، با توجه به اینکه ساخت ابنیه مذهبی و کاخ های سلطنتی در ایران افزایش چشمگیر و محسوسی یافت، عده زیادی از هنرمندان به اصفهان که مرکز کشور بود و اکثر ابنیه مورد اشاره در آن احداث میشد، روی آوردند و تجمع این هنرمندان در یک نقطه به ویژه گلپایگان که تبادل تجربیات از اولین برآیندهای آن بود، باعث شد تا آثاری ماندنی و اعجاب انگیز بوجود آید. به دنبال حمله افغان ها به ایران و پس از آن درگیری های سیاسی که عرصه را بر هر نوع فعالیت سازنده ای محدود می گرداند هم هنرمندان و صنعتگران منبت کار تدریجا پراکنده و جذب مشاغلی غیر تخصصی شدند و آن عده ای که هنوز به کار اشتغال داشتند و با سماجت می کوشیدند تا جلوی مرگ این هنر صنعت ارزنده را بگیرند، مجالی برای فعالیت در رشته هنری و صنعتی خود نداشتند.

در این زمان، گلپایگان (استان اصفهان) و آباده (استان فارس) تنها مراکز تجمع منبت کاران کشور به حساب می آمدند و جز این دو شهر، در هیچ جای دیگر از کشور نشانی از منبت کاران و منبت کاری دیده نمیشد. بعد از سقوط سلسله قاجاریه، مردم توجه بیشتری به ارزش های فرهنگی و صنعتی خویش پیدا کرده و بدیهی است که در چنین شرایطی هنرمندان و صنعتگران و اهل حرفه نیز نقشی بزرگ داشتند. در همین رابطه، استاد علی مختاری گلپایگانی (رئیس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون) و استاد احمد صنیعی که جزو معدود باقیماندگان استادان منبت کار بودند، به تهران آمده و ضمن جدی گرفتن حرفه منبت کاری، به تربیت شاگردانشان پرداختند.

هنر منبت کاری و کنده کاری چوب هم اکنون در بسیاری از شهرهای ایران رایج است ولی مهمترین شهرهایی که از زمانهای قدیم بدان می پرداخته اند، شهر تویسرکان و ملایر در استان همدان، گلپایگان در استان اصفهان و آباده در استان فارس است. همچنین در شهر بوشهر و ارومیه نیز عده ای به منبت کاری اشتغال دارند و در دیگر نقاط کشور نیز به صورت پراکنده منبت کاری رایج است. با دریافت گواهینامه سازمان بین المللی وایپو برای منبت آباده فارس و با تلاش هنرمندان این شهر، راه برای جهانی شدن شهر آباده به عنوان شهر جهانی منبت کوتاه شد.

بیشتر طراحان مبل و منبت در شهرهای قم، تهران و ملایر فعالیت می کنند. منبت ایرانی بیشتر برگرفته از تلفیق ذوق و سلیقه طراح و طبیعت و طرح های اسلیمی ایرانی است. منبت اروپایی چند سبک کاری دارد که با توجه به عمق و حجم نامگذاری شد. از مهمترین سبک ها اورلیف و بارلیف هست. در سطح جهانی کشورهای ایران، مصر، ایتالیا، چین، روسیه و لهستان مهمترین و زیباترین طرح ها را اجرا می کنند. کشور ترکیه هم در سالهای اخیر پیشرفت بسیار زیادی در این زمینه کرده و حجم صادرات مبلمان ترکیه بسیار بالاتر از کشور ایران است. شهر ملایر به عنوان پایتخت جهانی منبت در سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده و ثبت جهانی آن هم در آستانه اعلام است.

خاتم کاری

خاتم کاری از هنرهای ظریف و صنایع دستی ایرانی است که سابقه و ریشه ای کهن دارد. خاتم ترکیبی است از چند ضلعی های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف تشکیل می شود. خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیادی دارد. درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد. ولی آنچه قابل ذکر است، آن بوده که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم کاری را چه کسی ابداع کرد.

اما روایت های زیادی خاستگاه خاتم کاری را شیراز می دانند، زیرا قدیمی ترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده و استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از 1000 سال است. صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه های دیگر از قبطی ها اقتباس کرده اند. چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیک کاری شده هم در عین الصیرهدر نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام بدست آمده و اغلب آنها در موزه صنایع اسلامی قاهره یا موزه برلین وجود دارد. یکی از عالی ترین نمونه های این هنر هم در موزه متروپولیتن است.

مواد اولیه در ساخت خاتم شامل دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی، انواع چوب، انواع استخوان، مفتول های فلزی، صدف، نخ پرک، سریشم و لاک هستند. وسایل و ابزار کار هم در هنر خاتم کاری شامل چکش، اره، اره فلکه، دریل و مته، دستگاه دینام، سوهان، انواع رنده، پرس، تیره دار یا خط کش قفل، مقار، انواع تنگ ها، چسب های مخصوص و…است. از خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب و هنری میتوان به موارد زیر اشاره داشت:

صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
عدم تغییر در رنگ و شکل
ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند.
قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد، بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد. به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
نقش ها و مثلث ها هر چه ریزتر باشند، کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

مهمترین مراکز خاتم سازی در ایران، اصفهان و شیراز و تهران بوده که البته اکثر خاتم سازان در تهران اصفهانی یا شیرازی هستند. لازم است توجه شود که کلیه محصولات خاتم کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری گشته و از تمیز کردن آنها با پارچه مرطوب و از بکار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.

قلم زنی

قلم زنی عبارتست از تزئین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. قلم زنی یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است که در دسته بندی در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد. این هنر با سابقه چندین هزار ساله خود در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید. امروزه، برای قلم زنی نخست داخل یا زیر ظرف مورد نظر را که معمولا از جنس نقره یا طلا و یا مس بوده، از مخلوط قیر و گچ پر می کنند تا صدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود.

سپس، نقش مورد نظر را روی ظرف رسم و قلم مناسب را انتخاب کرده، روی سطح ظرف قرار می دهند و با چکش بر انتهای قلم می کوبند تا شیارها و نقش ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند. قلم ها متنوع هستند و نام های خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیم بر. پس از پایان کار و ایجاد نقش ها، قیر را جدا می کنند و روی شیارها گرده زغال می ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می پوشانند. به این ترتیب، نقش های قلم زده شده به شکل خط هایی تیره مشخص و دیده می شوند. سه سبک اصلی در این مورد از پرطرفدارترین صنایع دستی کشور ایران مطرح بوده که عبارتند از شیراز، تبریز و اصفهان.

در سبک شیراز، این مورد از بهترین صنایع دستی کشور ایران به دو روش ریزه قلم که روی فلز (مس) و (برنج) در دوره های صفویه، زندیه، قاجار و همچنین قبل از آن متداول بوده و برجسته یا منبت که در دوره قاجار با الگوبرداری از سبک هخامنشیان تا به اکنون انجام می شود، صورت می پذیرد. روش اجرای کار بدین شکل است که پس از طراحی بر روی کار و نیم برکردن، برجسته سازی و کف سازی شروع شده که در این سبک بیشتر از نقوش هخامنشی و ساسانی و گل مرغ استفاده می شود. در سبک تبریز برای حرکت قلم و انجام قلم زنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می شود و در سبک اصفهان از ضربات چکش. به همین سبب هم قلم تبریز صاف و کم عمق بوده ولی قلم اصفهان عمیق تر هست.

کاشی کاری

کاشی کاری به معنی پر کردن یک صفحه با مجموعه ای از اشکال هندسی است به نحوی که این اشکال نه بر هم برآیند و نه شکافی بینشان ایجاد شود. کاشی کاری می تواند تنها بخشی از سطح یک صفحه یا دیگر سطوح هندسی را در بر بگیرد. تعمیم کاشی کاری به ابعاد بالاتر نیز ممکن است. کاشی کاری ایرانی از نمونه های برجسته این هنر است. در غرب، کاشی کاری پیوسته در کارهای هنری موریس اشر نمود می یافت و در تمام طول تاریخ هنر چه در آثار معماری شده و چه در هنر نوگرا به چشم می خورد.

کاشی بندی اگر بر روی کف آشپزخانه و توالت و حمام انجام شود، سرامیک کاری معروف است و اگر بر روی زمین و برای سنگ فرش راهها انجام شود، بیشتر به موزائیک کاری معروف است و اگر هم بر روی بام خانه ها انجام شود، به آن سوفال کاری می گویند. به برخی انواع کاشی کاری هنری معرق کاری گفته می شود. کاشی کاری دیواری به دو روش دوغابی و کویتی صورت می گیرد. در روش دوغابی، ابتدا دیواری که می خواهند کاشی کنند را کروم گیری می کنند، یعنی با ریختن شن یا ماسه دو نم (مرطوب) در کنار دیوار و کوبیدن شن و ماسه با استفاده از شمشه آلومینیوم و تراز نمودن شمشه، سطح کروم را آماده کرده و سپس کاشی ها با استفاده از گل به روی کروم قرار داده شده و با فاصله از دیوار می چسبانند.

بعد از آن، کاشی ها را با شمشه و تراز همسطح و تراز می کنند. بعد از آن هم دوغابی که با مخلوط شن و سیمان و آب به نسبت مناسب به صورت آبکی آماده کرده اند را با قوطی به پشت کاشی می ریزند و با پر کردن پشت کار، دوباره کاشی ها را از لحاظ همسطح بودن و تراز بررسی کرده و عیب کار را رفع می کنند. سپس، سطح تمام شده را تمیز و برای چسبانده ردیف دوم کاشی آماده می نمایند.