نگاهی به شهر ورزقان؛ شهری در استان آذربایجان شرقی
اگر به نقشه کشور ایران نگاهی بیندازیم، در بطن استان آذربایجان شرقی شهری را خواهیم یافت با نام ورزقان؛ شهری در 35 کیلومتری اهر، 65 کیلومتری تبریز و 135 کیلومتری جلفا که به سبب وجود سدی با نام زرآباد در سالهای اخیر معروف شده و در 30 اردیبهشت 1403 هم رئیس جمهور ایران و هیئت همراه ایشان در حادثه سقوط بالگرد در نزدیکی آن کشته شدند. این شهر در منطقه ای کوهستانی واقع شده و دارای مسیر و جاده هایی صعب العبور هست. با ما در مقاله نگاهی به شهر ورزقان همراه باشید تا بدانید ورزقان کجاست و با ویژگی های این شهر بیشتر آشنا شوید.
تاریخچه شهر ورزقان
قدیمی ترین اثری که از ورزقان نام برده، صوره الارض ابن حوقل در قرن چهارم است. ورزقان پیش تر یکی از بخش های تابعه شهرستان اهر بوده و 300 روستا در تابعیت این بخش بوده اند. در این زمان، این بخش جزو بزرگترین بخش های استان آذربایجان شرقی بود، ولی بعدها بخش هایی از آن به شهرستان های جلفا، هریس و تبریز ملحق شده و شمار روستاهای آن به 164 مورد کاهش یافت. به هنگام تشکیل شهرستان جلفا در دهه 1360 خورشیدی، بخشی از منطقه دیزمار هم شامل شهر سیه رود و روستاهای تابعه آن از بخش ورزقان جدا شده و به شهرستان جلفا پیوستند. همچنین، دهستان خواجه که یکی از دهستان های بخش ورزقان بوده، به بخش تبدیل شد.
سپس، بخش تازه تاسیس خواجه به شهرستان هریس پیوست و به عنوان دومین بخش این شهرستان شناخته شد. دهستان اسپران هم به مرکزیت روستای ینگی اسپران پیش تر از دهستان های جنوبی بخش ورزقان اهر بوده که در تقسیمات جدید کشوری و هم زمان با مستقل شدن شهرستان های آذرشهر و اسکو از شهرستان تبریز، به این شهرستان پیوست و از دهستان های تابعه بخش مرکزی تبریز شد. طبق آخرین تقسیمات کشوری هم شهرستان ورزقان دارای دو بخش به نام های مرکزی و خاروانا، دو نقطه شهری به نام های ورزقان و خاروانا و 163 روستا هست.
مردم شهر ورزقان
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1390، جمعیت ورزقان در حدود 45 هزار و 708 نفر و جمعیت مرکز این شهرستان 5 هزار و 385 نفر برآورد شد. لازم هست بدانید که جمعیت شهری این شهرستان 6 هزار و 758 نفر و جمعیت روستایی آن هم 38 هزار و 950 نفر است. مردم این شهر به زبان ترکی آذربایجانی سخن گفته و مذهب شیعه دارند. شغل بیشتر مردم آنجا کشاورزی و دامداری و همچنین معدنکاری است. عده ای هم در مراکز دولتی مستقر در این شهر مشغول به کار هستند. این منطقه بزرگترین قطب تولید عدس و سومین قطب تولید عسل در سطح استان آذربایجان شرقی به شمار می رود.
آب و هوای شهر ورزقان
ورزقان در منطقه ای کوهستانی قرار داشته و دارای تابستان هایی معتدل و زمستان هایی سرد هست. ورزقان در میان جنگل های ارسباران جای گرفته و اطراف آن را هم کوههای آق داغ، مشک عنبر، کمتال، جوشون، جله داغ، ایری داغ، کیامکی، خاروانا و پیرسقا فرا گرفته اند.
جاذبه های گردشگری شهر ورزقان
معدن مس سونگون
معدن مس سونگون در شمال غرب ایران، 130 کیلومتری شمال تبریز، 75 کیلومتری شمال غرب اهر و 30 کیلومتری شمال ورزقان قرار دارد. کانسار مس سونگون به طور متوسط نسبت به سطح دریا دارای ارتفاع 2000 متر بوده و محدود کننده های کانسار مس سونگون هم شامل رودخانه سونگون چای در شرق کانسار و رودخانه پخیر در شمال کانسار هست که پس از پیوستن به هم در میان کافه به رودخانه ایلگینه چای می پیوندد و نهایتا به رودخانه ارس می ریزد. راه دسترسی اصلی معدن از طریق جاده آسفالته تبریز-ورزقان-سونگون و راه دسترسی دوم از طریق جاده تبریز-سیه رود-ملک قضات-خاروانا-ورزقان-سونگون هست.
پیشینه معدنکاری در سونگون به دو قرن پیش (دوره قاجاریه) بر می گردد و آثار فعالیت های قدیمی به صورت استخراج زیر زمینی در امتداد طول رودخانه سونگون مشخص هست. بهره برداری از سنگ های پرعیار مس تا سال 1351 متناوبا انجام گرفته و عملیات اکتشافی با استفاده از روش های نوین و وسایل و تجهیزات نو از سال 1325 آغاز و تا سال 1356 ادامه داشت. در سال 1356، وجود ذخایر مس از نوع پرفیری توسط کارشناسان زمین شناسی کشور محرز گردید بطوریکه در سال 1370 طبق عملیات اکتشافی، ژئو شیمی و ژئو فیزیکی توسط شرکت اولنگ و ایتوک، وجود آنومالی های قوی مس و مولیبدین قطعی شد. مطالعات امکان پذیری مقدماتی هم در سال 1370 توسط شرکت SNC کانادا و در سال 1374 توسط شرکت ایتوک انجام گشت.
نخستین گمانه کانسار در سال 1368 حفر شد و از سال 1368 تا سال 1371 اکتشافات نیمه تفضیلی توسط شرکت معدنکاری اولنگ و یک شرکت انگلیسی با حفر 7 دهنه تونل اکتشافی با سطح مقطع 4 مربع و متراژ کل 25/2224 متر عملیات اکتشافی ادامه یافت و طی سالهای 1370 تا سال 1371 هم در بخش شرقی و شمال شرقی توده کانسار تا اسکارن شمالی 30 حلقه گمانه به عمق 3000 متر حفر گردید تا پارامترهای لازم برای تخمین و برآورد ذخیره توسط شرکت های مزبور فراهم شد. عملیات پیش باطله نیز از سال 1372 توسط شرکت ترانشه معدن آغاز و همزمان با انجام اکتشافات تکمیلی و تفضیلی، به کمک شرکت های مشاور در سال 1378 به پایان رسید.
به خاطر اینکه معدن در منطقه کوهستانی واقع شده ، در این مکان شاهد زمستان هایی سرد و تابستان های معتدل هستیم. میانگین حداکثر درجه حرارت هم در تابستان 33 درجه سانتیگراد و در زمستان 22 درجه سانتیگراد ثبت شده است. مقدار حداکثر بارندگی در محل حدود 350 میلیمتر در سال بوده و مقدار رطوبت نسبی در سال میان 52 تا 82 درصد متغیر است. جهت غالب وزش باد جنوب غربی بوده و اکثر روزهای بهار و تابستان هم معدن مه آلود دیده می شود.
قلعه جوشین
قلعه جوشین یکی از قلعه های تاریخی شهرستان ورزقان در شمال استان آذربایجان شرقی است که در منطقه قره داغ قرار دارد. قلعه جوشین در 35 کیلومتری غرب ورزقان، 30 کیلومتری شرق خاروانا و در منطقه ای کوهستانی و سخت گذر در بالای یک کوه مرتفع صخره ای قرار گرفت. نام این قلعه از روستای جوشین گرفته شده و این قلعه در زمان قدیم یک مرکز فرماندهی بوده و در پایین آن هم محل سکونت نیروهای دفاعی قرار داشته است. در گذشته، گردنه صعب العبور جوشین در مجاورت قلعه جوشین عمده ترین مرکز تجمع راهزنان بوده است. این قلعه جنبه دفاعی داشته و گفته می شود که در زمان حمله اعراب در زمان خلیفه دوم، قلعه جوشین مرکز مقاومت مردم محلی دیزمار بوده و اعراب در نهایت با خدعه توانستند این قلعه را تسخیر کنند.
دره رود جوشین هم ارتفاعات رشته کوه پیر سقا را از ارتفاعات قلعه جوشین جدا کرده است. قلعه جوشین یکی از قلاع و دژ مستحکم انقلابیون تاریخ ارسباران آذربایجان بوده که به محل توریستی و گردشگری تبدیل شده است. با توجه به سفالینه های 6500 ساله اکتشاف شده، قدمت این قلعه به دوره نوسنگی و هزاره اول قبل از میلاد مسیح بر می گردد. از مشخصه های بارز معماری این قلعه، وجود پلکان های کنده شده در دل کوه و دیوارهای خشکه چین ساخته شده از سنگ در قسمت غربی آن بشمار می رود که اینک به صورت آوار فروریخته نظر صعود کنندگان به را به خود جلب می کند.
این پلکان ها که به زبان محلی قرخ پله نامیده شده اند، یکی از راههای صعود افراد محلی به قلعه است که در طرف جوشین وجود دارد. همچنین، در سکوهای بالای قلعه هم حوض و انبارهایی بوده که به وسیله کانال ها و قنات های سطحی آب برف و باران به درون آنها هدایت میشد. ارتفاع قلعه از سطح دریا در حدود 1800 متر و ارتفاع صخره قلعه حدود 300 متر بوده و شیب سه طرف قلعه بسیار تند است و نمیتوان بالا رفت. فقط از یک مسیر تنگ کوهستانی که در جهت روبروی امامزاده جوشین قرار دارد، یک یا دو نفر به سختی می توانند صعود کنند.
کتیبه سقندل
کتیبه میخی اورارتویی در 3 کیلومتری روستای سقندل و بر دامنه کوه زاغی بر سینه سنگی یکپارچه و مرتفع منقوش است. سمت جنوبی سنگ مزبور که به شکل هرم ناقص بوده را به صورت مستطیلی به طول 116 سانتیمتر و عرض 57 سانتیمتر صاف و صیقلی نموده و فرمان سر دوری پسر آرگیشتی پادشاه اورارتوئی را در ده سطر به خط میخی بر آن نقش کرده اند. کتیبه سقندل با شماره 795 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. متن ترجمه فرمان مزبور هم عبارتست از:
"عرابه جنگی خالدی به راه افتاد. آن به کادیااونی پادشاه پولوآدی حمله کرد. پولو آدی ناحیه ای کوهستانی است. بیاری خالدی توانا. در عرابه جنگی نیرومند خالدی این لشکرکشی توسط سر دوری پسر ارگیشتی صورت گرفت.سر دوری گوید: من بیست و یک قلعه را گرفتم. من در یک روز چهل و پنج شهر را تصرف کردم. لیپ لی اونی. شهر پادشاه و شهر مستحکم را در جنگ گرفتم. سر دوری پادشاه مقتدر، شاه بزرگ. شاه کشورها، شاه مملکت بیا ای نی و فرمانروای شهر توشپاست."
آبشار گل آخور
آبشار گل آخور یکی از جاذبه های گردشگری استان آذربایجان شرقی است که در حوالی روستای گل آخور (کورهل) از توابع دهستان ارزیل بخش خاروانا شهرستان ورزقان، 60 کیلومتری غرب ورزقان و در دامنه های غربی کوه کسبه قرار گرفت. واژه گل آخور در زبان ترکی آذربایجانی به معنای گل ریز بوده و آبشار بسیار زیبا و خنک گل آخور هم از سه چشمه پرآب و خنک در کوههای شمالی و مرتفع روستا سرچشمه می گیرد و با شدت به پایین سرازیر می شود. پس از عبور از داخل روستا، در آخر به یک آبشار زیبا مبدل می گردد که ارتفاع آن حدود 10 متر است و سپس در ادامه، پس از عبور از دره زیبا و سرسبز و پردرخت و گذر از روستای ارزیل با رود طرزم به یکدیگر می پیوندند، رود بزرگی را تشکیل داده و به سمت روستای حاجیلار و کبود گنبد سرازیر می گردند.
روستای آستمال
روستای آستمال یکی از روستاهای دیدنی کشور بوده که در شمال غرب شهرستان ورزقان جای دارد. بیشتر خانه های روستا دو طبقه بوده و رودخانه ای هم از میان روستا می گذرد. مردم آن لهجه بسیار شیرینی داشته و در ورودی روستا هم بقایای حمامی قدیمی دیده می شود. روستا فضای بسیار آرام و یکدستی داشته و به خاطر مهاجرت جوان ترها به شهرهای نزدیک، روستایی کم سر و صدا هست. در آستمال، شما می توانید نیازهای مختلف مخابراتی خود را از دفتر مخابراتی برآورده نمایید. در این دفتر امکان شارژ کردن موبایل را نیز خواهید داشت. روستا دارای باغات گردو و درختان آلبالو، گیلاس و توت بوده و وجود کوه و دره ها هم زمینه خوبی را برای زنبورداری فراهم کرده است.
جنگل پیرداوود
به نقل از اهالی منطقه، پیرداوود شخصی مورد اعتماد مردم اهالی بوده که در اعماق جنگل های ارسباران زندگی می کرده و پس از مرگش هم در کلبه ای دفن شد. مدتهاست که اهالی منطقه برای این قبر نذر ادا می کنند. این بقعه محلی هست که کوهنوردانی که برنامه جنگل پیمایی دارند و به این منطقه می آیند، آن را نقطه عطفی برای برنامه های خود قرار داده و استراحت می کنند. مسیر جنگل پیرداوود در بین کوهنوردان به حسنو مشسی معروف بوده و اکثر کوهنوردان با این نام آشنایی دارند. این مسیر در نوع خود به علت عبور از بین جنگل های ارسباران و وجود چشمه های زیبا در طول مسیر و گاهی اوقات به علت وجود حیات وحش زیبایی های خاصی دارد.
سایر جاذبه های گردشگری شهر ورزقان
زلزله ورزقان
در روز 21 مرداد 1391، مناطقی از استان آذربایجان شرقی لرزید و زمین لرزه ای با بزرگی 6٫4 ریشتر در ساعت 16:53 به وقت محلی در 17 کیلومتری اهر و زمین لرزه دیگری هم با بزرگی 6٫3 ریشتر در ساعت 17:04 به وقت محلی در 10 کیلومتری ورزقان رخ دادند. موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و سازمان زمین شناسی آمریکا کانون زمین لرزه ها را در عمق حدود ده کیلومتری زمین ذکر کرده اند. این زمین لرزه ها در استان های آذربایجان غربی، گیلان، زنجان و اردبیل و همچنین در باکو نیز احساس شد. بر اثر این زمین لرزه ها در شهرستان های اهر، ورزقان و هریس 306 نفر کشته و بیش از 5000 نفر مجروح شدند.
در مجموع 155 هزار نفر دچار حادثه شده و با گذشت سه روز از زمین لرزه، ماموران امداد و نجات هلال احمر زنی را در روستای سرخاگو از توابع شهرستان ورزقان زنده از زیر آوار بیرون کشیدند. این در حالی است با گذشت یک روز از زمین لرزه اعلام شد که عملیات آواربرداری به اتمام رسیده و تمامی افراد از زیر آوار بیرون کشیده شده و مجروحان به بیمارستان منتقل شدند. در این زمین لرزه 12 روستای شهرستان ورزقان به طور کامل تخریب شد که هر یک از این روستاها حدود 900 تا هزار نفر جمعیت داشتند.
همه زیرساخت های مخابراتی ناحیه ورزقان به هم ریخته و تمامی خطوط قطع شدند. مناظق اطراف اهر، هریس و ورزقان فاقد بیمارستان بوده که همین امر هم سبب گشت مجروحین حادثه از این مناطق برای مداوا به بیمارستان های شهر تبریز انتقال داده شوند و به همین علت تقاضای برپایی بیمارستان صحرایی در منطقه شد.
ورود به همگردی