در محله کوروش اهواز با گورستانی از گورخمره ها روبرو هستیم

ایلنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، در محله کوروش اهواز با گورستانی از گورخمره ها روبرو هستیم.

کاوش های باستان شناسی از جمله مواردی هستند که این روزها بیش از گذشته توجه عموم جامعه را به خود جلب کرده اند. یافته های این کاوش ها اطلاعاتی در اختیار ما میگذارد که می تواند ناگفته های بخشی از تاریخ سرزمینمان را برایمان روشن سازد. یکی از محوطه هایی که کاوش در آن خبرساز شده، محله کوروش شهرستان اهواز است. از این رو با لقمان احمدزاده (سرپرست هیأت باستان شناسی کاوش گورخمره های مکشوفه از محله کوروش شهرستان اهواز) به گفتگو نشستیم.

در اوایل تیر 1401 خورشیدی در پی فعالیت ماشین آلات خاکبرداری شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب در محدوده شمال شرقی شهر اهواز در حدود 150 متری ساحل سمت چپ رودخانه کارون بخشهایی از چند خمره تدفینی (گورخمره) آشکار شد. وضعیت این گورخمره ها بعد از انجام کاوش چگونه است؟ تا چه اندازه آسیب دیده اند؟ چه داده هایی برای ما داشتند؟

برخی از گورخمره ها در حین فعالیت ماشین آلات خاکبرداری شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب آسیب های جدی دیده اند بگونه ای که ما تنها بقایای تکه های خمره های سفالی قیراندود و استخوان های پراکنده انسانی را در جریان سرند خاک دپو شده در محدوده کارگاه کاوش یافته ایم. همکاران مرمتگر ما در تلاش هستند این تکه ها را وصالی کنند. همچنین مجموعه استخوانهای انسانی گردآوری شده توسط انسان شناس هیأت مورد بررسی و مطالعه اولیه قرار گرفته اند و نتایج جالب توجهی از آنها همچون تخمین سن، تعیین جنسیت و تشخیص نوع بیماری ها بدست آمده است.

خوشبختانه در این کاوش خمره هایی که طی فعالیت ماشین آلات خاکبرداری آسیب کمتری دیده بودند نیز آشکار شدند. پس از پایان کاوش، با هماهنگی های صورت گرفته تعداد 4 گورخمره با هدف حفاظت مﺆثر و آماده سازی برای نمایش در موزه منطقه ای اهواز و دیگر موزه های استان خوزستان انتخاب شدند. این گورخمره ها با تلاش گروه مرمت پروژه بلوک برداری و به آزمایشگاه های حفاظت و مرمت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خوزستان و پایگاه میراث جهانی شوش منتقل شدند.

قدمت محوطه داده های مطالعاتی شما نشان از چه نوع محوطه باستانی در این منطقه دارد؟ گستره این محوطه چقدر است؟

پی بردن به وسعت واقعی این محوطه به دلیل اینکه بخشهایی از این محوطه در اشغال تأسیسات صنعت نفت قرار گرفته، دشوار است. از سوی دیگر پاسخ به پرسش شما نیازمند اجرای چند فصل کاوش باستان شناختی در بخش های مختلف این محوطه است. در حال حاضر، براساس کاوش محدود نجات بخشی ما و بررسی آرکئوژوفیزیک میتوان گفت ما با یک گورستان روبرو هستیم که گورخفته های آن درون خمره هایی قرار داده شده اند که سطح داخلی آنها آغشته به قیر است.

بعد از کشف گورخمره های جدیدتر مطالعات باستان شناسی چه داده هایی را در اختیار ما گذاشت؟

گورخمره های یافته شده به صورت افقی، در راستای شمال غربی جنوب شرقی، درون چاله های ساده قرار داده شده بودند. وضعیت استخوان های درون خمره ها، نظمی طبیعی و بدون درهم ریختگی را نشان می دهند. گورخفته ها به حالت خوابیده به پشت یا طاق باز قرار داده شده اند؛ سر آنها نزدیک به ته خمره و کف پاها نزدیک دهانه آن قرار دارد.

در میان گورخفته های یافته شده یک کودک مشاهده شد. در این نمونه، دهانه خمره را با یک تکه سفال شکسته شده بسته اند. بر روی ساعد دست این گورخفته، در نزدیکی مچ بقایای یک شی فلزی آشکار شد. به نظر می آید این شیء به شدت فرسوده، بقایای یک دستبند یا النگوی آهنی بوده باشد. نقش تار و پود بافت پارچه بر روی لایه قیر درون بخش انتهای خمره به خوبی قابل مشاهده است. ممکن است این نقش متعلق به بقایای کفن یا بستری برای قرار دادن در زیر سر گورخفته بوده باشد.

بررسی ما نشان داد خمره های بکار رفته برای تدفین از گونه خمره های اژدری هستند. سطح درونی خمره های اژدری شکل این گورستان برای آب بندی با پوششی از قیراندود شده اند. بررسی های اولیه نشان می دهد این خمره های تدفینی به دوران تاریخی متأخر قابل تاریخ گذاری هستند. اما برای تاریخ گذاری مطلق باید منتظر نتایج آزمایش های سن سنجی بقایای استخوانی بود. افزون بر این نمونه هایی از قیرهای بکار رفته در اندود سطح درونی خمره ها به منظور منشایابی و مقایسه با موارد مشابه در سایر محوطه های همزمان، مورد تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی قرار خواهند گرفت.

از دیدگاه باستان شناسی، خمره های اژدری شکل پراکنش جغرافیایی بسیار وسیعی دارند. خمره های اژدری بزرگ به وفور در دوره های باستانی متأخر و سده های نخستین اسلامی در جنوب عراق، جنوب غربی و جنوب ایران تولید میشده اند. آنها همچنین در محوطه های ساحلی در سراسر خلیج فارس یافت می شوند. نمونه های متعددی از سواحل شرق و جنوب عربستان، شرق آفریقا و بسیاری از مکانها در امتداد سواحل غربی هند و سریلانکا نیز شناخته شده است.

براساس مقاله در محله کوروش اهواز با گورستانی از گورخمره ها روبرو هستیم، به نظر می رسد که این خمره ها عمدتاً برای حمل و نقل آبی کالاهای مایع مورد استفاده قرار گرفته اند. در محوطه های گورستانی نیز شاهد کاربرد گسترده این گونه خمره ها برای تدفین هستیم. ما هنوز اطلاعات کمی در مورد خمره های اژدری شکل از نظر توسعه زمانی، منشأ و عملکرد آنها داریم.

آیا کاوش در این محوطه در فصول دیگر ادامه خواهد یافت؟ احتمال بدست آمدن گورخمره های بیشتر وجود دارد؟ بررسی آرکئوژئوفیزیکی نشان از چه نوع یافته هایی دارد؟

این موضوع بستگی به خواست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان و پژوهشکده باستان شناسی کشور دارد اما امیدواریم که پژوهش در این محوطه توسط ما یا دیگر همکارانمان پیگیری شود.

همکار خوب ما کوروش محمدخانی پیش از آغاز کاوش میدانی به بررسی آرکئوژئوفیزیک در محوطه با استفاده از روش مغناطیس سنجی پرداختند. هدف اصلی از این بررسی یافتن شواهدی از دیگر گورهای احتمالی و بقایای معماری بود. نتایج این بررسی آنومالی های را به ما نشان داد که احتمال می دهیم فیچرهای باستان شناختی و به احتمال گورخمره هایی باشند که کاوش در آینده ماهیت قطعی آنها را مشخص می کند. از آنجایی که بیشتر محدوده طی فعالیتهای مرتبط با صنعت نفت دستخوش تغییرات شدیدی شده، ما نتوانستیم در تمامی بخش هایی این محدوده بررسی آرکئوژئوفیزیکی را انجام دهیم.

آیا آزمایش های تاریخ گذاری مطلق به نتیجه رسیده است؟

ما نمونه هایی برای تاریخگذاری مطلق برداشت نموده ایم که امیدواریم بسترهای لازم جهت ارسال آنها برای ارسال به آزمایشگاهی معتبر مهیا شود. همچنین در نظر داریم نمونه های از تکه سفال های آغشته به قیرهای یافته شده از این گورستان را به آزمایشگاهی برای تجزیه و تحلیل ژئوشیمیایی به منظور شناسایی منابع قیر ارسال نماییم که امیدواریم به زودی مجوزهای لازم برای ارسال آنها صادر شود. این نمونه ها با داده های ژئوشیمیایی قیرهای تجزیه شده از خمره های اژدری شکل یافته شده از محوطه های مختلف در حاشیه خلیج فارس و غرب اقیانوس هند مانند شغاب، سینیز، ماهرویان، سیراف، بندر ریگ و دیگر محوطه های شناخته شده مقایسه خواهند شد.

حفاظت از این محوطه چگونه خواهد بود؟

ثبت در فهرست آثار ملی و تعیین عرصه و حریم این محوطه و ابلاغ آن به نهادهای دولتی استان خوزستان مهمترین اقدام برای حفاظت از آن خواهد بود. از سوی دیگر کاوش مستمر و دراز مدت در این محوطه می تواند به حفاظت آن کمک چشمگیری کند. به عقیده ما این محوطه ظرفیت تبدیل شدن به یک سایت موزه سرپوشیده را دارد. بدون شک حفاظت و نگهداری آثار یافته شده در این محوطه نه تنها از نظر مطالعه سیر تحول تاریخی در بازه زمانی دوران متأخر باستان در جنوب غربی ایران دارای اهمیت است بلکه آن را به یکی از قطبهای گردشگری این منطقه با تمام مزایای فرهنگی و اقتصادی برای شهر اهواز تبدیل خواهد کرد.

آیا بیل مکانیکی های شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب به گورخمره های دیگری آسیب رسانده اند؟ آیا محوطه های دیگری در این منطقه شناسایی شده اند؟

در بررسی اولیه محدوده کندوکاوهای صورت گرفته به وسیله بیل مکانیکی برای ایجاد یک کالورت بتنی (پایه پل) بقایای 3 گورخمره مشاهده گردید که به شدت آسیب دیده بودند. با توجه به آشکار شدن شمار قابل توجهی از تکه های خمره های سفالی قیراندود و استخوان های پراکنده انسانی در جریان سرند خاک دپو شده در این محدود، به احتمال گورخمره های دیگری وجود داشته اند که در جریان خاکبرداری توسط بیل مکانیکی کاملاً از میان رفته اند. همچنان که موارد باقی مانده نیز به شدت آسیب دیده اند. این گورخمره ها در عمق نزدیکی نسبت به سطح کنونی زمین قرار گرفته بودند.