عروسک جانمازی یکی از عروسکهای بومی و دست ساز استان سمنان است

ایسنا/ براساس خبر و گزارشات منتشر گشته، عروسک جانمازی یکی از عروسکهای بومی و دست ساز استان سمنان است.

هانی رستگاران، پژوهشگر فرهنگ عامه و میراث ناملموس و مدیر مطالعات و ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان گفت: «عروسک جانمازی» نام عروسک دست ساز و پارچه ای بخش بسطام از توابع شهرستان شاهرود است که در گذشته های دور مادربزرگ ها با اضافه های پارچه های لباسی که در اصطلاح به آن «سرقیچی» می گویند، عروسک می دوختند. عروسک های جانمازی معمولا از پارچه های سبز و قرمز رنگ، جنس ساتن، نخ، مخمل و ترمه دوخته میشد. اندازه این عروسک حدود هفت، هشت سانتیمتر و معمولا پارچه سر عروسک از جنس مخمل یا ساتن سفید یا سبزرنگ است.

او اضافه کرد: ابتدا پارچه مخمل را به صورت دایره به ابعاد سه در سه سانتیمتر برش داده و درون آن را با گل محمدی پر کرده و با نخ و سوزن آن را دوخته و نوار یراقی برای زیبایی دور گردن عروسک می دوزند. سپس به اندازه شش سانتیمتر پارچه ساتن سبزرنگ یا ترمه را برش زده به ناحیه گردن عروسک می دوزند و پیکره عروسک شکل می گیرد. به منظور تزئین و زیبایی لباس عروسک، حاشیه و لبه دامن را با نوارهای طلایی یا نقره ای رنگ (یراق) می دوزند.

رستگاران درباره دیگر ویژگی های این عروسک توضیح داد: «عروسک جانمازی» صورت ندارد و زنان سالخورده بر این باورند که تنها مصور این عالم خداوند یکتاست و آفرینش کار خداوند است و پیکره و ساخت بشر حتما باید نقص داشته باشد. در باوری دیگر مادربزرگ ها اعتقاد دارند که «عروسک جانمازی» نماد و نشانه ای از فرزندان امامان معصوم (ع) است. در گذشته مادران در سجاده های دختران نوعروس خود یک عروسک جانمازی به نیت باروری و فرزندآوری می گذاشتند. همچنین زمانی که دختران به سن تکلیف می رسیدند، مادران علاه بر تهیه جانماز یک عروسک جانمازی به عنوان هدیه درون جانماز آنها گذاشته و با اهدای این عروسک در میان جانماز شادی، لبخند و شهد عبادت را برایشان دوچندان می کردند.

مسئول ثبت میراث ناملموس استان سمنان افزود: این عروسک نماد و نشانی از عروسکهای قابل احترام و مقدس بوده که جایگاهش فقط درون سجاده و جانماز مادربزرگ ها بود. «عروسک جانمازی» برخلاف سایر عروسک ها وسیله بازی دختران نبوده است بلکه دختران با احترام و ادب با آن رفتار می کردند.

این پژوهشگر با اشاره به اینکه امروزه «عروسک جانمازی» فقط در یاد و خاطر مادربزرگ ها به جای مانده است و نسل بعد از وجود این عروسک هیچ گونه اطلاعی ندارند، افزود: از این رو از خاطرات مادربزرگ ها کمک گرفتیم و از آنها خواستیم که پس از گذشت سالیان طولانی «عروسک جانمازی» دوخته و آن را احیا کنند؛ چرا که در سالیان دور عروسکهای دست ساز بسیار مرسوم بوده و در بیشتر خانه ها در دست کودکان به چشم می خورد، اما امروزه با توجه به تغییر در سبک و شیوه زندگی و تغییرات بسیار چشمگیر در شکل و نوع اسباب بازی ها، هر روز اسباب بازی های جدیدی وارد بازار می شوند که با ورودشان به خانه های مردم موجب کم رنگ شدن ارزش های گذشته و جایگزین شدن ارزش های غیر بومی شده است.

او بیان کرد: نکته قابل توجه و تأمل این است که با منسوخ شدن «عروسک جانمازی» و نمادهای محلی این چنینی بسیاری از باورها، آداب و رسوم و فرهنگ بومی منطقه فراموش شده است. در حالیکه با حفظ و احیاء این عروسک میتوان روح جدیدی به آن در میان سجاده ها داد و با اهدای این عروسک در میان جانماز به دخترانی که به سن تکلیف رسیده اند شوق عبادت را در آنها دوچندان کرد. همچنین هر عروسک روایتگر ویژگی روانی سازنده اش است و به همین دلیل است که با دیدن عروسکهای دست ساز میتوان به هویت مردمان هر منطقه، آیین ها و باورهای مردمشان پی برد.

رستگاران درباره قدمت این عروسک گفت: با توجه به تحقیق و پژوهش های میدانی بعمل آمده درباره تاریخچه ساخت «عروسک جانمازی» به نظر می رسد که دست کم 150 سال از عمر این اثر می گذرد. زنان سالخورده روستا به یاد می آورند که مادرانشان این عروسک را برای جانمازشان می دوختند. هیچ سند قابل لمسی برای قدمت بیش از این از این اثر بدست نیامده اما مطمئنا راز ساخت این عروسک از سالیان قبل باقی مانده است.

او اظهار کرد: زنده نگه داشتن عروسکهای بومی منجر به زنده نگهداشتن فرهنگ و آیین گذشتگان ما خواهد شد، پس با حمایت از زنان روستایی و کمک به معیشت و تشویق آنها به ساخت و عرضه این عروسکها میتوان نقش پررنگی در دستیابی به این هدف ایفا کرد. همچنین با هدیه دادن این عروسکها به کودکان علاوه بر آشنا کردن آنها با پوشش، زبان و فرهنگ اقوام مختلف به حفظ و استمرار این هنر بومی نیز کمک قابل توجهی خواهد شد. برگزاری کارگاه های ساخت عروسکهای بومی می تواند از دیگر راهکارهای حفظ این سفیران کوچک فرهنگی باشد.

این پژوهشگر گفت: ثبت «عروسک جانمازی» در فهرست آثار میراث ناملموس یکی دیگر از راههای حفظ و احیای این عروسک بومی است که بزودی انجام می شود.