ارگ نوشیجان شاهکاری ماندگار از هزاره اول میلادی است

ایرنا/ براساس آخرین خبرهای واصله و گزارش های منتشر شده، ارگ نوشیجان شاهکاری ماندگار از هزاره اول میلادی است.

در فاصله 20 کیلومتری ملایر و 60 کیلومتری همدان در گستره دشت وسیع شوشاب که گاه بارش بارانهای بهاره آن را به دریاچه ای وسیع مبدل می کند، تپه ای قرار دارد که در سرتاسر دشت یکه تازی می کند، تپه ای که روبروی روستای قلعه نو قرار گرفته و حدود 2 هزار و 800 سال قدمت دارد.

«ارگ نوشیجان» را بسیاری از باستان شناسان یک دژ معبد تاریخی و مهم می دانند که روزگاری هم کاربرد دفاعی داشته و هم مکانی برای نیایش بوده و خیلی ها هم این بنای خشتی و شگفت انگیز را با همان نام آتشکده نوشیجان به یاد می آورند، اما چه چیزی این بنای تاریخی و باستانی را تا بدین حد ارزشمند کرده است؟

سال 1343 این تپه باستانی کشف می شود و سال 1346 یک باستان شناس انگلیسی و تیم همراهش در این منطقه حضور پیدا می کنند که این حضور قریب به یک دهه زمان برد، تا جایی که تا سال 1356 چیزی در حدود 6فصل کاوش باستان شناسی به سرپرستی «دیوید استروناخ» بر روی این تپه ساده صورت گرفت و نتیجه یک کشف خارق العاده بود، در دل این تپه بنایی خشتی و سه طبقه کشف شد که هر طبقه متعلق به یک دوره تاریخی مادها، هخامنشیان و طبقه آخر متعلق به دوران اشکانی بود.

با این کشف بزرگ تپه نوشیجان و آتشکده مکشوفه در آن نه تنها قدیمی ترین و تنها اثر تاریخی سالم بازمانده از دوران مادها بحساب می آمد، بلکه این آتشکده قدیمی ترین عبادتگاه خشتی جهان نیز محسوب میشد، این بنای خشتی به ظاهر ساده که در برابر چشمان همگان قراردارد، نخستین الگوی معماری ایران باستان بحساب می آید که تاثیراتش نه تنها در دوره های بعدی همانند هخامنشیان مشهود بود بلکه این تاثیرات با فرهنگ ایرانی در آمیخته و در معماری دوره اسلامی نیز خود را به رخ کشیده و بسیاری معتقدند تعامل مادها با اقوام مختلف و حکومتهای متعدد سبب شده تا هنر این دوران چنین جهشی در معماری به همراه داشته باشد.

این بنای خشتی وسیع 80 متر طول و چیزی قریب به 30 متر عرض دارد و از بخشهای مختلفی تشکیل شده، اگر قدم در درون این بنای خشتی و باستانی بگذارید، اتاق های تو در تو، سکوها، تونل زیرزمینی، آثاری از برج و حتی نشانه هایی از طاق های ضربی را خواهید دید که بسیار حیرت انگیز است، طبق آزمایشات باستان شناسی قدمت این بنا چیزی در حدود 2800 سال تخمین زده شده و بر طبق این تخمین، مادها در عصر آهن و فواصل قرون هشتم تا ششم پیش از میلاد اقدام به ساخت این شاهکار زیبای خشتی کرده اند.

دژ معبد خشتی نوشیجان از بخشهای مختلفی تشکیل شده و استروناخ، باستان شناس انگلیسی که نخستین اکتشافات را در نوشیجان انجام داد، به دنبال ردپایی از مادها این تپه را مورد واکاوی قرار داد و طی کاوش هایش به لایه های مختلفی رسید، لایه سطحی مربوط به اشکانیان بود که پس از مطالعات علمی برداشته می شود، لایه دوم نیز که یادگاری از دوره هخامنشی است و پس از انجام مطالعات کارشناسی کنار گذاشته می شود تا لایه سوم که متعلق به دوره مادها بوده و به طرز شگفت انگیزی سالم مانده بود، بیرون می آید.

استروناخ به این نتیجه رسید که این بنای خشتی در واقع یک قلعه حفاظتی در برابر هجوم دشمن دیرینه مادها یعنی آشوریان بوده است اما علاوه بر آثار یک بنای دفاعی نشانه هایی از 2 معبد نیز بدست آمد که نشان می داد اینجا علاوه بر کاربرد نظامی، محلی برای نیایش و عبادت نیز بوده و کارکردهای مختلفی داشته است، استروناخ در پایان کاوش هایش یافته ها را در چندین بخش مجزا دسته بندی کرد و در هر یک از اضلاع این مجموعه وسیع که تماما از خشت و گل ساخته شده، بخشهای مختلفی بچشم میخورد.

بقایای نخستین معبد یا همان آتشگاه در ضلع غربی نوشیجان قرار گرفته، معبدی که در راستای شمالی جنوبی ساخته شده و بر روی دیواره شمالی سه حفره نامحسوس طاقچه مانند بچشم میخورد و در ضلع جنوبی معبد هم سکویی است که به اعتقاد باستان شناسان محل قرارگیری ستونهای معبد بوده است.

«آپادانا» اصطلاحی است که به تالارهای ستون دار دوران باستان اطلاق می شود. تالار کمی آن سوتر از اولین معبد قرار گرفته و شامل 12 ستون در سه ردیف چهارتایی است، این ستونها وزن سقف تالار را بر دوش می کشیده اند، اما از ستون های چوبی و یا پایه های سنگی اثری بر جای نمانده است، در حالیکه به نظر می رسد در دوره استروناخ هنوز پایه های سنگی ستون ها موجود بوده اند!

تالار مستطیل شکل است و بنابر نظر برخی ها متعلق به دوره هخامنشی است و به جای جنبه تشریفاتی جنبه مذهبی داشته و نمونه هایی از این تالارهای ستون دار در نقاط دیگر مشاهده شده که این تالارها دارای چاه هایی عمیق بوده که مردم نذوراتشان اعم از گندم را برای پیشکش به آناهیتا الهه باروری و حاصلخیزی در آن می انداختند و به نظر می رسد با روی کار آمدن داریوش هخامنشی و اعلام رسمی آئین زرتشت و بسته شدن معابد، مهرپرستی این تالار برای پرستش آناهیتا برپا شده است.

شاهد این مدعا نیز وجود تونلی با شیبی 30 درجه است که قریب به 18 متر عمق داشته و با 42 پله به اعماق تونل منتهی می شود، تا مدتها کاربری این تونل نوعی کاربری دفاعی محسوب میشده که در زمان حمله دشمنان به جایی بیرون قلعه منتهی میشد اما با این تفاسیر به نظر می رسد این تونل نیز کاربردی مشابه چاه های معابد آناهیتا داشته است.

یکی دیگر از جذابیتهای این تالار ستون دار طاق های بکار رفته در درگاه های ورودی این تالار است، طاق هایی ضربی که نمونه نخستین طاق های ضربی در معماری ایران باستان به شمار می رود و نشان از هوشمندی سازندگان بنا دارد، نکته جالب دیگر در مورد تالار ستون دار نوشیجان الگوبرداری و تاثیرپذیری از معماری اورارتویی است که در مناطقی همچون آلتین تپه بچشم میخورد و نمونه ای از نخستین تالارهای ستون دار در معماری ایران باستان بشمار می آید، این تالار ستون دار بر روی یک سکوی خشتی ساخته شده و در اطراف آن اتاق هایی قرار داشته که به مرور زمان تخریب شده و از بین رفته اند و به نظر می رسد این اتاق ها نیز کاربری مسکونی داشته اند.

زیباترین بخش نوشیجان همین معبد مرکزی است که دومین آتشکده ساخته شده در این مجموعه خشتی است، این آتشکده ها در زمره نخستین آتشکده های محصور در فضای بسته نیز قرار می گیرند که در نوع خود جالب توجه و بسیار ارزشمند است، معبد مرکزی آنطور که از نامش پیداست در مرکز این سازه خشتی عظیم قرار گرفته و نزدیک به تالار آپاداناست.

پلان این معبد به صورت نیم چلیپاست و شاید جالب باشد اگر بدانید نخستین پلان چلیپایی دنیا نیز متعلق به همین آتشکده است، آن هم قبل از بوجود آمدن فرم صلیب، شکل این آتشکده به صورت هشت ضلعی است و گوشه سازی های صورت گرفته در آن نیز چشم انداز زیبایی را بوجود آورده اند.

آتشکده از بخشهای مختلفی تشکیل شده و در ضلع شمالی آن نیز آتشدانی نصب شده بود که متاسفانه توسط باستان شناس انگلیسی از کشور خارج می شود، در کنار آتشکده اتاقی قرار دارد که با درب کوچکی به پلکان طبقه دوم مرتبط می شده، جایی که آتشدان قرار می گرفته و قریب به یک متر از سطح زمین ارتفاع دارد.

در کنار آتشدان شیاری تعبیه شده که مواد حاصل از سوختن آتش را انتقال می داده تا از ریختن خاکستر در داخل معبد جلوگیری کند، در پیشخوان معبد مرکزی بین ورودی و فضای اصلی معبد واقع شده است اما وجود طاق های تویزه ای حیرت هر بیننده ای را بر می انگیزد، این طاق ها که به صورت دو نیم طاق قوسی بر روی دو تویزه خشتی پیاده سازی شده، در دوره هخامنشیان، ساسانیان و حتی معماری دوره اسلامی به وفور دیده می شود، این پیشخوان در واقع دسترسی به فضای معبد، اتاق زیر پله و راه پله طبقه دوم را میسر میکرده است.

این طاق ها به صورت هنرمندانه در راه پله نیز به کار رفته اند، پنجره های کوری که در این بنا بکار رفته، در واقع پایه های اولیه مقرنس کاری است اما نکته جالب و حیرت انگیز در باره این معبد و معبد قدیمی این است که این معابد با دقتی تمام توسط سنگ ریزه به ارتفاع 6 متر و سپس لایه های سنگ و گل، خشت و گل به صورت مخروطی پوشانده شده اند.

استروناخ معتقد بود خشتهای بکار رفته در اطراف سازه معبد جهت استحکام بنا در برابر هجوم بیگانگان بوده است اما کشفیات جدید نشان می دهد این چهار میلیون قطعه آجر خشتی جهت پوشاندن بنای معابد از نظرها بوده است، تلاشی که سبب شد تا این بنا از گزند زمان در امان بماند اما دلیل اصلی انجام اینکار در واقع به ابتدای دوره هخامنشیان باز می گردد، به روزهایی که آئین زرتشت دین رسمی اعلام شده و آئین مهرپرستی ممنوع اعلام می شود و دستور تخریب معابد مهرپرستی صادر می شود اما مومنین به مهرپرستی که ایمان راسخی به معابدشان داشتند، به جای تخریب معابد آنها را از نظر مخفی کرده اند، تا جایی که سالها بعد در کتیبه های هخامنشیان باز هم نام آئین مهرپرستی بچشم میخورد.

براساس مقاله ارگ نوشیجان شاهکاری ماندگار از هزاره اول میلادی است، باید بدانید که یکی دیگر از مهمترین بخشهای این سازه خشتی چهار اتاق مستطیل شکل است که در ضلع شرقی قرار گرفته اند، اتاق هایی موازی که سقف های طاقی شکل آنها فرو ریخته اند و انبارهایی برای ذخیره مواد غذایی بوده است، در ورودی این انبارها اتاق نگهبانی تعبیه شده که نشان از اهمیت این اتاقها دارد.

تونل درست در وسط تالار آپادانا قرار گرفته و گمانه زنی های بسیاری در مورد کاربرد آن وجود دارد، دورتادور مجموعه خشتی نوشیجان را حصاری بلند و خشتی فرا گرفته، در برخی قسمتهای حصار شیارهایی بچشم میخورد که بنابر نظر کارشناسان، محلی برای کمین تیراندازان بوده و هم اکنون حصار تقریبا از بین رفته و تنها بخشهایی از آن باقی مانده است.

اما کشفیات نوشیجان به همین جا ختم نمی شود، ظروف سفالی و همچینن اشکال نقره ای که در واقع اولین پول رسمی در سراسر جهان محسوب میشده نیز در این محوطه کشف شده است، حلقه های توخالی نقره که در بین مادها سیگلو نامیده و پایه پولهای دوران هخامنشی نیز محسوب می شود.

با توجه به گردشگرپذیر بودن این بنای خشتی جهان، پاکسازی، زیباسازی، نصب کمپینگ ، آلاچیق ، نصب چادرهای مسافرتی برای استفاده گردشگران در ایام تعطیل سال، نصب سیستم های نورپردازی و وجود راهنمایان گردشگری برای معرفی ارگ نوشیجان به بازدید کنندگان از جمله برنامه های اجرایی برای استقبال بیشتر از این ارگ است.

ارگ نوشیجان به دلیل منحصر بفرد بودن آن سال 1394 تبدیل به پایگاه ملی شد که این پایگاه ملی به حفظ آثار مرمت شده، ایجاد زیرساختهای گردشگری، حفاظت، پژوهش و اختصاص اعتبار زیرساختهای گردشگری بنا کمک می کند.

ارگ باستانی نوشیجان دارای 10 مورد از اولین های دنیا و تکنیک های بدیع است و به عنوان یکی از اضلاع گردشگری این شهرستان، در نوبت ثبت جهانی قرار گرفته است، نوروز گذشته بیش از سه هزار گردشگر از این جاذبه زیبای توریستی بازدید کردند.

براساس مقاله ارگ نوشیجان شاهکاری ماندگار از هزاره اول میلادی است، باید بدانید که این اثر تاریخی در سوم بهمن 1346 با شماره ثبت 763 به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شد.