یک سند پژوه و مدرس تاریخ به بررسی سفرنامه قاجاری عهد حسام پرداخته است

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، یک سند پژوه و مدرس تاریخ به بررسی سفرنامه قاجاری عهد حسام پرداخته است.

مهدی بیگدلی با رمزگشایی از کتاب عهد حسام (سفرنامه لرستان و خوزستان) به قلم محمود میرزا قاجار، نتیجه پژوهش و تحقیق میدانی در جست و جوی روایت «جانکی قطعه بهشت؛ توصیف سرزمین و جاذبه های جانکی» را به رشته تحریر درآورد.

در این پژوهش آمده است: «هنگامی که کتاب آگاهی بخش و خاطرات گونه سفرنامه عهد حسام نوشته ادیب و شاعر ایرانی محمود میرزا قاجار، فرزند فتحعلی شاه تألیف سال 1245 هجری قمری را خواندم، نکات دلپذیر و ظریفی مربوط به خوزستان و جانکی در آن یافتم که مرا بر آن داشت برای حصول اطمینان از دقائق عنوان شده در این کتاب، در پی مشاهده تصویر یا اصل نسخه خطی به جست و جو بپردازم اما در طول چند سال پیگیری من بی نتیجه ماند.

در مهر امسال اما با پیگیری پژوهشگر نکته سنج «فیروزه محسنی» به تصویر نسخه خطی دسترسی پیدا کردم. مشخص شد شماره معرفی نسخه در مقدمه کتاب چاپ شده با شماره تصویر نسخه موجود در کتابخانه دانشگاه تهران مغایرت داشت و همین یکی نبودن نشانی، دسترسی را دشوار کرده بود.

با مشاهده متن مربوط در تصویر نسخه عهد حسام، تردیدی برجای نماند که آنچه در مورد منطقه «جانکی» و دیگر مناطق خوزستان در نسخه چاپی مطالعه شد با متن نسخه اصلی مطابقت دارد. در برگ 173 نسخه تصویری سفرنامه عهد حسام در مورد چگونگی تعیین مرز شوشتر و جانکی آمده است: «در دو فرسنگی شهر به سدی رسیدیم که از کوهی به کوهی بود و 10 فرسنگ طول او بود. معلوم شد این سد را ملوک فارس کشیده اند، به آن جهت که سابقاً در میان حاکم جانکی و شوشتر در حدود حرف بود.

پادشاه فارس امر کرد که دو روزه خواب هر دو را گرفتند. این از جانکی و آن از شوشتر، در ساعتی مشخص معیّن هر دو را از راه بخصوصی روانه (کردند تا) هر جا به هم رسیدند آن حد ملک باشد. حاکم شوشتر به جایی که الان به «تخت غیرتان» مشهور است، رسیده بی تاب و به خواب شد. حاکم جانکی تاخت تا به او رسید. آن سد حد شد. بسته اند که حد باشد در این دو ولایت. من بعد به فاصله یک میدان ازو گذشته چاهی است، به «چاه مصلی» موسوم. اهل خیری او را از سنگ بریده چهل پله دارد تا به آب برسد. آب در آن نواحی نیست بجز آن. چون بارگاه مردم است (که آداب) تطهیر و صلوه به عمل می آورند او را مصلی نام کردند...»

اما این همه ماجرا نبود؛ چرا که تفحص برای یافتن مکانهای مورد اشاره در روایتی از متن نسخه، مرتبط با تعیین حدود شوشتر و جانکی از زمان مشاهده و مطالعه نسخه چاپی آغاز شده بود که تا پاییز امسال ادامه یافت. افزون بر اینکه دغدغه یافتن مکان مورد اشاره، اولویت پژوهشگر بود، تبیین و تحلیل محتوای داده های مرتبط در متن کتاب محمود میرزا قاجار برای درک بهتر روایت ضرورت یافت. از همین رو دو پرسش برای این پژوهش مطرح شد:

1ـ آیا سنجش محتوای روایت مورد بحث با مشاهدات عینی کنونی موجود در منطقه مطابقت دارد؟

2ـ آیا راستی آزمایی محتوای مندرج در متن روایت با منابع تاریخی مرتبط با مناطق مورد بحث صحت و پذیرش روایت را به لحاظ تحقق عینی و واقع گرایی تأیید می کند؟

یکی از مشکلات پژوهشگران در تحقیقات تاریخی و یافتن جای نام های مورد اشاره مورخان پیشین و سیاحان دوران گذشته، تغییر، تحریف یا در پاره ای موارد حذف نام مکانهاست. واژه کلیدی مورد اشاره در متن مربوط به حد شوشتر و جانکی «سد» (بند) و «چاه مصلی» بود، که با وجود پیگیری های مکرر از مطلعین محلی شوشتر و نواحی پیرامون آن، از وجود چنین جای نامی پیرامون محدوده شوشتر اظهار بی اطلاعی کردند. تا اینکه در پاییز امسال محتوای متن مورد اشاره در مورد مرز جانکی و شوشتر را با یکی از پژوهشگران آن سامان آقای «علی محمد چهارمحالی» کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی در میان گذاشتم و ایشان بررسی میدانی منطقه پرچستان واقع در شمال شرق شوشتر را پیشنهاد کردند.

به همین منظور در روز پنجشنبه 16 آذر 1402 همراه «محمدرضا ابول زاده» از مطلعین محلی و کارشناس باستان شناسی و «نورالله بیگدلی» دکترای جغرافیا به بررسی میدانی منطقه مورد نظر پرداختم. با عبور از شهرستان شوشتر و طی کردن مسافتی 12 تا 14 کیلومتر در جهت شمال شرقی و ورود به منطقه موسوم به پرچستان قبل از هر چیز آثار و بقایای «سد» یا بند نسبتاً طویلی نمایان بود که با توصیف کوتاه و روشنی که محمود میرزا قاجار از این «سد» (بند) به دست می دهد، قابل تطبیق بود.

درازای آثار «سد» (بند)، اشاره به کوه ها و از همه اطمینان بخش تر وجود چاه (آب انباری) در نزدیکی سد ما را به چاه مصلی مورد اشاره در متن رهنمون میکرد که البته حالا نزد اهالی منطقه، این مکان به نام «بقعه امیرالمومنین» موسوم است. «تخت غیرتان» عنوان شده در متن نیز هم اکنون در محدوده شوشتر به سمت پرچستان به همین نام شناخته می شود.

از اینکه پس از مدتها تفحص و پی جویی در طول چند سال توانسته بودم اثر توصیف شده در متنی تاریخی را که با روایتی نادر و کهن از تحدید حدود گزارش شده بود، بیابم سرشار از شوق زاید الوصفی لذت حس حقیقت جویی را چشیدم.»

مهدی بیگدلی پیرامون اینکه یک سند پژوه و مدرس تاریخ به بررسی سفرنامه قاجاری عهد حسام پرداخته است، نوشت: «نویسنده متن محمود میرزا قاجار در سال 1245 هجری قمری حدود 200 سال پیش در منطقه مورد اشاره حضور یافت و در ارتباط میدانی با مردم آن سامان روایت و نقلی را که از پیشینیان به مطلعین آن عصر انتقال یافته بود ثبت و ضبط کرد؛ روایتی خاص و شاید بی نظیر در جغرافیای تاریخی که به نظر می رسد انتقال دهندگان با بهره گرفتن از تخیل و آمیختن آن با واقعیت در پی توجیه مناسبات سیاسی و اجتماعی پدید آمده براساس قدرت و شرایط اجتماعی و سیاسی روزگار خود بودند.

نحوه بیان و ظاهر روایت شاید در نخستین برداشت، خواننده و مخاطب را به یاد داستان آرش کمانگیر اندازد، از همین رو وجه اسطوره ای (حماسی) و قصه گونه روایت نمایان است. با این تفاوت که در داستان آرش کمانگیر عمل غیرواقعی و خارج از توانایی قهرمان داستان به وضوح قابل درک است، اما محتوای روایت «تحدید حدود جانکی و شوشتر» اگرچه نامرسوم و نادر است، اما غیرعادی نیست. گرچه مصحح کتاب استاد «ایرج افشار» در یادداشتی که به عنوان مقدمه کتاب چاپی نگاشته اند در یک نگرش کلی نسبت به وجه تسمیه های عنوان شده توسط نویسنده، رویکردی نقادانه دارند.

از سوی دیگر ابهام عنصر زمان که در مطالعات تاریخی ضروری و از اهمیت فراوانی برخوردار است جای این پرسش را باقی میگذارد که در چه زمانی این واقعه رخ داد؟ عبارت «پادشاه فارس» نیز به تنهایی نمی تواند دلالتی بر یکی از دوره های تاریخی مانند ساسانیان باشد؛ چرا که میان پادشاهی ساسانیان تا زمان نقل روایت بیش از 12 قرن یا 1200 سال فاصله زمانی است. مگر آنکه این احتمال را بدهیم نویسنده روایت عنوان «پادشاه فارس» را با عبارت دیگری که از آگاهان محلی شنیده است، تغییر داده باشد.

افزون بر این ناروشن بودن نام حاکم جانکی و اشاره نشدن به نام حاکم شوشتر در روایت تعیین مرز دو ولایت، بر ابهام تبیین داده های موجود در متن می افزاید؛ چرا که یکی دیگر از مواردی که در مطالعات تاریخی باید به وضوح مشخص شود این است که چه کسانی اقدام به کنش یا عمل کرده اند.

دانش تاریخ، جزئی از فرهنگ یادآوری و آگاهی بخشی جامعه است و به همین منوال جغرافیای تاریخی. مواردی را که در گفتمان روایتگری و یادآوری فراموش شده اند میتوان وارد دانش تاریخ کرد و اهمیت روایت مورد بحث در بعد پژوهش های کاربردی می تواند به کار آید.

تحلیل و تبیین روایت «تحدید حدود شوشتر و جانکی» سنجش با سایر منابع، کهن ترین توصیف جغرافیایی که از منطقه جانکی (جوانکی) در دست است، از متن کتاب ریاض الفردوس حسینی نوشته شده در سال 1082 هجری قمری است که در مورد گرمسیر و سردسیر جانکی توضیح می دهد: «مشتمل بر چندین قراء و مواضع و مزارع است، ازخانمیر {زا} که جوانکی سردسیر است، کوهی در کمال رفعت به مانجشت (مانگشت) مشهور تا رامهرمز کشیده و روی آن جبل بر سمت قبله است و بر زیر کوه جایگاه منازل ایل و احشام است.

آب صافی و سبزه وافی دارد و درختان منافع رسان از مهلب که «پسته غالبه» گویند و بلوط «و انجکک» و «کلخنگ» و «بنک» بسیار دارد تا به حدی که وجوهات نقدی خود را از آنها به عمل می آورند. جوانکی (جانکی) گرمسیر بر این موجب است که علی خورشید، میداود، دیشمک، ابراهیم همزه، ابوالفارس بالابند، ابوالفارس دامن بند، کیت (کت) و ماغر، ابوالعباس، سروستان، اشکوهی، بلتولی، گورگیر، سادات کوشکک، مشایخ ساوش، میلاس جوانکی (جانکی) سردسیر بر این موجب که هفت قریه، هریک در کمال معموری. لردجان (لردگان) محتوی است بر چهار قریه، شیوند جوانکی مبنی است بر دو قریه، نزدیکترین مکان از منطقه جانکی معرفی شده در ریاض الفردوس به موضع مورد بحث گورگیر است که تا موضع «سد» یا بند فاصله دارد.»

علی ابن عبدالله مشعشعی، نویسنده تاریخ محلی ارزشمند مربوط به دوره صفوی (الرحله) در ذکر وقایع مربوط به سال 1111 هـجری قمری به روشنی اظهار می کند که «پس سید هیبه {مشعشعی} از راه جونکی به شوشتر آمده...». در منابع معتبر دیگر مانند «بدایع الاخبار» میرزا عبدالنبی منشی بهبهانی نیز در ذکر وقایع تاریخی مربوط به جوانکی (جانکی) اشاره شده است.

در دیگر منابع و متون تاریخی دوره افشار، زند و قاجار و سفرنامه های سیاحان اروپایی مانند سفرنامه لرستان و خوزستان بارون دبُد روسی، نوشته های هنری لایارد انگلیسی نیز به جانکی و شوشتر اشاره شد اما به جز اشاره بارون دبد روسی در سفرنامه خود که گزارشی از طی مسیر جانکی به شوشتر به دست می دهد، سایر منابع در زمینه مرز دو منطقه مطلبی عنوان نکرده اند. لازم به توضیح است بارون دبد با وجود اینکه به نام پرچستان شوشتر اشاره می کند، اما محدوده مرزی جانکی با شوشتر را پیش از ورود به این منطقه و در هنگام طی مسیر «بتوند» عنوان می کند.

شوشتر و جانکی هر دو از مناطق دارای اهمیت جنوب غرب ایران در دوره های تاریخی هستند. شوشتر به دلیل مدنیت برجسته و بهره مندی از ساختارهای سیاسی، اقتصادی پیشرفته تر و قشربندی براساس حرفه ها و مشاغل و وجود کانون های علمی و شهر آئینی شهرت بیشتری در متون و منابع تاریخی و ادبی داشت. تصور می رود جانکی به دلیل بهره مندی از چشم اندازهای طبیعی و ظرفیت های جغرافیایی، داشتن مراتع و نیروی انسانی فعال و پرتحرک و همین طور دور بودن از مراکز قدرت و غلبه فرهنگ شفاهی بیشتر در حفظ سنن کهن ایرانی اهمیت دارد.

رقابتهای سیاسی و عواملی مانند منافع حاکمان، اخذ مالیات بیشتر، سهولتِ در اداره، یا کشمکش های اجتماعی برای بهره بردن از مراتع طبیعی، زمین های حاصلخیز و دیگر عوامل اقتصادی مانند دسترسی آسان تر به بازار و مراکز تجاری از زمینه های جابجایی مرزها در طول دوره های تاریخی بود، اما نباید از نظر دور داشت که مؤلفه های هویت سازی مانند آئین ها، آداب و رسوم، زبان و گویش مردمان و گروه های اجتماعی را به هم پیوند می دهد و تحدید حدود بیشتر کارکرد سیاسی داشته است.

مرزهای فرهنگی در بیشتر مواقع فراتر از حدود و ثغور معین شده هستند، همچنان که مرزهای فرهنگی ایران کنونی بسیار فراتر از مرزهای سیاسی هستند. در دوران پیشامدرن، مرز معنا و کارکرد امروزین را نداشت و بیشتر از پدیده های طبیعی مانند کوه، رود، انبوه درختان، دره، یا برای نمونه مورد بحث (سد یا بند) برای تحدید حدود استفاده میشد و جوامع سنتی برای اینکه بتوانند هویت خود را تعریف کنند نیاز داشتند میان خود و دیگری و یا مکان و سرزمین محل زیست خود با دیگری مرز ایجاد کنند و احساس هویت جمعی و منافع جمعی در تحدید حدود نقش داشت.

نشانه های طبیعی حائل میان دو ولایت یا دو گروه از مردم در گذر زمان و متأثر از نوسانات قدرت یکی بر بسط یا قبض پهناوری سرزمین دیگری متغیر بود.

روایت به طور تلویحی تازش یکی از حاکمان را نشانه هوشیاری و جاه طلبی و خواب دیگری را نشانه غفلت میداند، اما با ژرف نگری میتوان برداشت دیگری هم از روایت ارائه داد و آن اینکه با وجود تکاپوها و تحرکات جانکی برای بسط قلمرو و بهره مندی بیشتر نهایتاً این شوشتر بود که با درایت و تدبیر بخش مرغوب تر و هموارتر را در تصاحب و تملک شهری خود داشت. عکس های هوایی استعداد و ظرفیت و غنی تر بودن محدوده شوشتر را با محدوده مورد بحث، جانکی به وضوح نشان می دهد.

ذکر این نکته ضروری است که غنای اقتصادی شوشتر قاعدتاً مربوط به قرون پیشین و پیش از زمان بهره برداری از منابع نفتی در گستره جانکی است؛ چرا که با اکتشاف نفت و ایجاد تأسیسات نفتی در قرن اخیر، مناسبات اقتصادی و بویژه از منظر انرژی ظرفیت های بالقوه را تغییر داد، اگرچه از این ظرفیت عظیم، جانکی ها بهره چندانی عایدشان نشد. از منظر دیگر روایت می تواند به ارتباط فرهنگ و نوع نگرش اجتماعات به رخدادهای تاریخی و جغرافیایی یا جغرافیای تاریخی و سیاسی مربوط باشد.

به نظر می رسد در نواحی محلی و اجتماعات ماقبل مدرن، هویت فرهنگی با انگاره های ذهنی گره خورده و در مواردی چون سرحدگذاری واقعیت های موجود را با کهن الگوهای پیشین پیوند می دادند و ویژگی های تصمیم سازان را نیز با ایهام و اشاره عنوان می کردند و شاید هم با ساخت روایات در ذهن خود کنش ها و اقداماتی را که برای حفاظت و پاسداری از مرزها اهمیت داشت ارزش گذاری می کردند یا اهمال کاری و مسامحه تصمیم سازان و حکمرانان محلی را در روایات شفاهی باز می تاباندند و با یادکردهای شفاهی و نقل تاریخ به بیان و زبان خود لزوم هوشیاری، عدم غفلت و پاسداری از حدود را برای آیندگان ضروری می دانستند.

پیوستگی و آمیختگی تاریخ با جغرافیا و فرهنگ را در این روایت به خوبی میتوان درک کرد و همچنان که در برخی مکاتب نوین جغرافیای تاریخی بر «فرهنگ» تأکید شده است، این روایت از منظر ژئوکالچر نیز واجد اهمیت است.

از سوی دیگر روشن است که همیشه رخدادهای تاریخی در روایتهای رسمی و کلاسیک بازنمایی و عنوان نمی شوند. گاهی حافظه شفاهی جمعی بهتر میتوانست خارج از سوگیری یک واقعه را در ذهن و زمانه نگه دارد، بویژه در گذشته که امکان و دسترسی به جزئیات وقایع برای همه مورخان سامان پذیر نبود.

این را که چرا چنین روایتی در منابع معتبر تاریخی مربوط به تاریخ شوشتر مانند کتاب «فردوس» تألیف علاء الملک حسینی شوشتری در دوره صفوی، تذکره شوشتر تألیف سیدعبدالله جزایری (درگذشته 1173 قمری) گزارش نشده است میتوان از همین منظر نگریست که آیا اساساً روایت ساخته و پرداخته جماعت رقیب بود یا آنکه نویسندگان مزبور اعتنای چندانی به گفتمان رقیب یا روایت متفاوت نداشتند که حتی با پذیرش فرض دوم عنوان نشدن چنین روایتی در تاریخ های محلی مربوط به منطقه جانکی مانند نسخه خطی «کربلایی زکی بیگ کرد زنگنه» و دیگر منابع متأخر که در مورد جانکی واجد اهمیت هستند، قابل تأمل است.

در هم مرز بودن جانکی و شوشتر در دوره ثبت روایت تردیدی نیست و قرائن و شواهد متعدد نظیر تصویری که در کتاب ارزشمند ریاض الفردوس حسینی از متن های دوره صفوی وجود دارد یا آنچه بعدها مورخان و سیاحان ایرانی و خارجی درباره جغرافیای دو منطقه جانکی و شوشتر به دست می دهند، همجواری دو منطقه مذکور پیش از پدیداری تقسیمات اخیر و ایجاد شهرها و شهرستان های کنونی را تایید می کنند.

در کتاب مرات البُلدان محمدحسن خان اعتماد السلطنه نکته ای عنوان شد که می تواند در درک حدود جغرافیایی و مناسبات اجتماعی (جابجایی جمعیتی) دوره قاجار یاری رسان باشد. نویسنده مذکور با اشاره به اینکه حد شمال غربی جانکی محدود می شود به خاک کندزلو، که از توابع شوشتر است، در آنجا تصریح می کند: «طایفه گندزلو که از طوایف شوشتر است پیش از این در جانکی تقریباً بیش از سه هزار خانوار بودند، ولی حالا ششصد خانوار از آنها باقیست و مابقی متفرق شده اند...»

جهانگیر قائم مقامی در نوشتاری که در شماره 47 مجله بررسی های تاریخی با عنوان توضیحاتی در باب یک سند چاپ و منتشر شد، اشاره می کند: «ولی نباید از نظر دور داشت که مراد صنیع الدوله (اعتمادالسلطنه) از لفظ جانکی در اینجا، منطقه ای نیست که امروزه در تقسیمات ارضی و طایفه ای خوزستان، جانکی گفته می شود؛ زیرا در آن ایام خاک جانکی شامل اراضی مکوند و حدود مسجد سلیمان نیز میشد که مجاور با اراضی امروزی افشارهاست و این رسم تا سال 1316 شمسی هم معمول بود که مکوند و حدود مسجد سلیمان را سر جمع جانکی محسوب می داشتند.»

با توجه به اینکه مرات البلدان در زمان ناصرالدین شاه قاجار نوشته شد، به نظر می رسد که جابجایی گندزلوها از محدوده جغرافیایی جانکی به شوشتر تداوم یافت و هم اکنون نیز جماعت گندزلو در دو سوی بند مورد اشاره ساکن هستند. اگرچه تعیین قدمت این بند نیاز به بررسی های دقیق باستان سنجی و کاوش دارد، اما به نظر می رسد چاه مصلی که در متن مورد بحث از آن یاد شده با فاصله یک میدان از سد مورد اشاره، همان آب انبار کنونی کنار بقعه امیرالمومنین است.

آنطور که مطلعین محلی نقل می کنند و چند مورد هم در منطقه قابل مشاهده بود آب انبارهایی در این مسیر احداث شد که آب اهالی و کاروان ها و قافله ها را تأمین می کند. درباره ارقام مورد اشاره در متن مانند چهل پله داشتن چاه مصلی و ده فرسنگ طول سد (بند) می توانند نشانه کثرت باشند؛ چرا که در تاریخ نگاری گذشته و سنتی ایران، ارقام و اعداد در بسیاری از روایات کهن نشانه کثرت بودند نه واقعیت.

اینکه تازش حاکم جانکی از کدام نقطه جانکی بود نیز ناروشن است، بنا به منابع موجود و همچنان که اشاره شد جانکی گستره وسیعی از لردگان در چهارمحال و بختیاری کنونی تا نزدیکی رامهرمز و شوشتر در خوزستان را در بر می گرفت، اما این که حاکم جانکی مورد اشاره از کدام نقطه جانکی حرکت کرد که حاکم شوشتر بیدار نشد معلوم نیست.

آیا میتوان فرضیه دیگری مطرح کرد که این همه تحرک و زحمت حاکم جانکی در مقایسه با آسایش حاکم شوشتر ناچیز و بی ثمر بود؛ چرا که غالب محدوده حاصلخیز و شهر (با همه عناصر اصلی لازم و شناخته شده برای شهرهای اسلامی) را در دست و مالکیت داشتند.

درباره کارکردهای سد (بند) در متن مورد بحث، به جای واژه «بند»، حصار، بارو یا دیوار از سد استفاده شد، اما در میان اهالی منطقه به بند موسوم است. استفاده از عنوان سد برای چنین استحکاماتی در جاهای دیگر ایران نیز قابل مشاهده است.

می دانیم که دیوار در ادبیات نشانگر قدرت بود و غالباً برای محصور کردن، ایجاد امنیت و حفاظت مورد استفاده قرار میگرفت، اما به جز این موارد و به ویژه در ارتباط با تفسیری که از متن حاصل می شود کارکردهای دیگری نیز می تواند داشته باشد مانند محدودیت، قدرت، جدایی و جدایی گزینی.

درباره حفاظت از مرز یا محیط یا کارکردهای دفاعی نیز گفته می شود برخی از قسمتهای دیوار تا نزدیک دو متر ارتفاع دارد و این فرضیه را که دارای کارکرد دفاعی بود، تقویت می کند. در میان جوامع سنتی محصور کردن میتوانست نماد مالکیت هم باشد و محصور کردن علاوه بر جدایی گزینی و تعیین قلمرو نشانه مالکیت هم بود. این بند کهن که بخشی از آن در نزد اهالی به بند علی مُرده موسوم است قدمتی دیرینه داشته باشد، این بند میتوانست فارغ از کارکرد سرحدگزاری کارکرد دفاعی، سیاسی هم داشته باشد و در منازعات و کشمکش های محلی نقش حفاظ را ایفا میکرد. وجود استحکامات دفاعی در نزدیکی شهر و در ارتفاعات مشرف به شهرها امری غیر عادی نبود.

نتیجه گیری اینکه محتوای روایت مورد بحث از این منظر مهم است که نمونه ای نادر از حدگزاری را بیان می کند و اینکه ذهنیت مردم تا چه اندازه به حدود و ثغور و هویت بخشی از طریق جداگزینی می پرداخت. از سوی دیگر با فرض پذیرش وجود رگه هایی از واقعیت در این روایت میتوان چنین تصور کرد که مردم عادی نسبت به کنش ها و رفتارهای سیاسی تصمیم سازان در محل خود بی تفاوت نبودند و با آمیختن ویژگی های رفتاری با تخیل و فراتر از واقعیت عینی مطلق تصمیم های حاکمان منطقه را مورد ارزیابی قرار می دادند تا آیندگان نسبت به اقدامات خود با تأمل جدی تری تصمیم سازی کنند.

ضمن اینکه کارکردهای هویتی و دفاعی یا امنیتی، استحکامات و «سد» یا بند مورد بحث را نباید نادیده گرفت، اما اینکه چرا این گونه مرزگذاری در ارتفاع و بالادست شوشتر انجام پذیرفت، نه در بخش های دشت که به دلیل اهمیت مناطق استراتژیک، مراتع، اهمیت کوهها و ارتفاعات و وجود راه اصلی و شاید استقرار یک قبیله و گروه از مردمان که افزون بر مناسبات اجتماعی در مناسبات سیاسی برای پاسداری یا راهداری و حفاظت از حدود یا بهتر بگوییم استقرار در کنار استحکامات نیز بود.

به نظر پژوهشگر، این روایت آمیزه ای از واقعیت و ذهنیت مردمان منطقه از یک رخداد تاریخی است که در طول زمان تغییر یافته و مناسب خواست و تخیل مردمان آن سامان در ذهن و زمانه انتقال یافت، چون تا پیش از مشروطه خط کشی برای تقسیم بندی کشور به بخشهای مختلف به طور رسمی انجام نشد، آنچه وجود داشت میراث دوره های پیشین و با وجود دستورالعمل های مختلف بود، اما فقدان نظام اداری و نظم ثابت در تقسیمات کشوری و آشوب و ناامنی، فرمانروایان ایالات و ولایات خود به تقسیم مراتع و منابع می پرداختند و ناپایداری مرزها غیرعادی نبود اما تدابیر برخی از حکام برای ثبات قلمرو سیاسی، امنیت منطقه و بهره مندی از منابع اقتصادی موجب ایجاد چنین سدی (بند) شد که در پایداری حدود مؤثر بود و کاربرد داشت.

فقدان رودخانه در محل مورد بحث هم زمینه ایجاد آب انبارها را پدید آورد. گرچه در روایت از اصطلاح چاه استفاده می شود، اما در ادبیات مردم منطقه به جای واژه آب انبار از واژه چاه استفاده می کنند، چون در گذشته تاریخ ما عمدتاً شفاهی و نامکتوب بود و گرایش به اغراق در یادکرد رخدادهای تاریخی متداول بود، اما شیوه ای که نویسنده در مورد تعیین حدود نقل می کند گویی میان مردمان آن سامان شناخته شده بود.

می دانیم که گروههای اجتماعی و افراد، مواجهه متفاوتی با گذشته و رخدادهای تاریخی داشتند. مورخان منابع تاریخی شناخته شده نیز از این حیث مستثنی نیستند و در انعکاس رخدادهای پیشین بینش خود را نیز لحاظ می کردند. از جهتی تصور می رود نقل کنندگان روایت رخداد در توصیف گذشته، انتظارات آینده را نیز در نظر داشتند؛ هنگامی که دقایق کنش های مؤثر کنونی برای ارزیابی ثبت و ضبط نمی شود، آگاهی نسبت به گذشته ای که منابع محدود و اندک بودند، لزوماً از طریق منابع رسمی مکتوب بدست نمی آید، چه بسا آگاهی اجتماعات سنتی یا گروه ها نسبت به گذشته خویش از طریق یادکردهای شفاهی به گونه کارآمدتری انتقال می یافت، از همین رو ضرورت توجه به گفتمان های شفاهی در رویکردهای تاریخ نگری و تاریخ نگاری اهمیت می یابد.»

این پژوهشگر در پایان مقاله یک سند پژوه و مدرس تاریخ به بررسی سفرنامه قاجاری عهد حسام پرداخته است، این پیشنهادها را مطرح کرد:

• کاوش در محوطه بند یا سد مورد بحث برای قدمت یابی و تعیین زمان ساخت یا ایجاد بند که از این طریق می توانیم عنصر زمان را در لابه لای محتوای روایت تاریخی بازیابی کنیم.
• مورخان و تاریخ پژوهان نباید نسبت به نگرش های محلی روایات شفاهی و گفتمان های غیررسمی بی توجه باشند.
• خوانش متفاوت از رخدادهای گذشته محدود و در انحصار تاریخ پژوهان نیست، بلکه به یادسپاری و به خاطرسپاری جمعی گذشته نیز ممکن است به گونه های متفاوت در ذهن افراد و گروه ها شکل بگیرد.