چرا هنوز بخشی از الواح هخامنشی در اختیار موسسه شرق شناسی شیکاگو مانده است؟

ایسنا/ بدنبال اخبار بدست آمده، این پرسش مطرح می گردد که چرا هنوز بخشی از الواح هخامنشی در اختیار موسسه شرق شناسی شیکاگو مانده است؟

الواح باروی تخت جمشید که در سال 1313 کشف شد، وقتی موقتا برای مطالعه در اختیار موسسه شرق شناسی شیکاگو قرار گرفت، یک استاد بزرگ سومرشناسی به نام آرنولد پوبل (Poebel) و دو شاگرد او «جورج کامرون» و «ریچارد هلک» مسئول رمزگشایی از این الواح شدند. در این مسیر، عبدالمجید ارفعی، پژوهشگر و متخصص زبان های باستانی که از آخرین مترجمان بازمانده خط میخی عیلامی در ایران است، در مطالعه و خوانش این گل نبشته ها نقش داشت. او شاگرد هلک بود که از سال 1966 میلادی به مدت هشت سال روی این الواح کار می کرد.

ارفعی با انتقاد از عملکرد موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو در استرداد الواح هخامنشی و مستندات مربوط به آن گفت: «هلک» حدود 43 سال روی این الواح کار کرد. او یکی از چهار نفری بود که خوانش این الواح را انجام می داد و تنها کسی بود که تا زمان مرگ مدام سرگرم خواندن این کتیبه ها بود، ولی ما نمی دانیم بعد از مرگ هلک چه کسانی با چه پیشینه ای این کتیبه ها را خوانده اند. به جز سه کتیبه که در یک موزه شخصی پیدا شده و متن آن را خوانده اند، ندیده ام که از زمان مرگ هلک به بعد کتیبه ای خوانده شده باشد.

موسسه شرق شناسی شیکاگو حاضر نیست مستندات آن را در اختیار ایران قرار دهد. در حالی که براساس قرارداد سال 1314 بین دانشگاه شیکاگو و وزارت وقت فرهنگ ایران که آن زمان مسئول پژوهش های باستان شناسی بود، موظف بودند دو نسخه از مطالعات و مستندات خود را به ایران تحویل دهند.

او در کارگاه گل نبشته های باروی تخت جمشید که در پی بازگشت 3506 قطعه لوح هخامنشی در اواخر تابستان 1402 به ایران، مشترک با موسسه شرق شناسی شیکاگو، موزه ملی و پژوهشگاه میراث فرهنگی برگزار شد، اظهار کرد: یک بار آقای گلشن و بار دیگر آقای بهشتی به موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو نامه نوشتند و درخواست مستندات کردند. در حالی که رئیس موسسه شرق شناسی شیکاگو صراحتا در نامه ای گفته بود به ایران چیزی تحویل نمی دهند و از اینترنت پیدا کنید.

این خلاف توافق صورت گرفته بود. بعد از آنکه رأی دادگاه دیوان عالی آمریکا هم صادر شد، گفتند وزارت خزانه داری آمریکا (اوفک) مجوز استرداد 1700 لوح را داده است، در حالی که خزانه داری نمی تواند مقابل رأی دادگاه باشد. بعد گفتند مجوز بازگشت 3500 اثر را دادند. من از طریق مراجع حقوقی وزارت میراث فرهنگی خواستم پیگیر باشند که چرا فقط برای استرداد 3500 لوح مجوز داده اند. گفتند وزارت خزانه داری مجوز بازگشت همه الواح را داده است، ولی 3500 لوح را می فرستند. سوال دیگر این است آیا به همراه این الواح، مستندات و مطالعات انجام شده را هم کامل فرستاده اند؟

این پژوهشگر خط های باستانی همچنین مطرح کرد: وقتی این الواح به آمریکا منتقل شد، تعداد زیادی از آنها خرد بود. 2353 جعبه مقوایی بود که هر یک شماره داشت. روی هر یک از آن جعبه ها هم قید شده بود هر یک دارای چند قطعه گل نبشته است. آیا این اطلاعات را در اختیار ایران گذاشته اند؟ مقصر میراث فرهنگی است، متاسفم بگویم که قبل از بازگشت 1700 قطعه گل نبشته (در سال 1398) در جلساتی که داشتیم، با مخالف های زیادی روبرو شدیم که خودمان برویم و این الواح را شمارش کنیم و برگردانیم.

ارفعی در بخشی از سخنانش به تغییرات و اصلاحات روی برخی واژه های منتخب «هلک» در خوانش های جدید اشاره کرد و گفت: موسسه شرق شناسی شیکاگو تلاش می کند زحمات 40 ساله هلک را نابود کند و مطابق خواسته و میل خود تغییراتی دهد و کلمات را عوض می کند و مترادف ها را در معنی جایگزین می کند. پرسشم این است بعد از مرگ هلک چه تعداد گل نبشته خوانده شده است؟ اگر مستندات آن چاپ شده، آیا در اختیار ایران قرار گرفته است؟

این پژوهشگر که الواح هخامنشی را قبلا دیده و در خوانش بخشی از آن نقش داشته است، خطاب به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز گفت: زمانی که الواح جدید به ایران رسید، هیچ از من خواسته نشد که برای شناسایی این الواح بیایم، آیا غیر از من کس دیگری در ایران هست که اینها را بشناسد؟ غیر از چند شاگردی که من تربیت کرده ام چه کسان دیگری هستند؟

در ادامه ووتر هنکلمن، پژوهشگر و عضو گروه مطالعاتی دانشگاه شیکاگو و نویسنده کتاب تاریخ هخامنشیان که درباره محتوای گل نبشته های تازه استرداد شده به ایران توضیحاتی داد، در پاسخ به نقدهای عبدالمجید ارفعی گفت: توافق شده بود الواح هخامنشی برای مطالعه به موسسه شرق شناسی شیکاگو فرستاده شود و چهار پژوهشگر مسئول کار روی آن الواح بودند. به دلیل دشواری این کار و وضعیت دانسته های ما از زبان عیلامی، خوانش گل نبشته ها بیشتر حالت کشف رمز داشت.

از بین آن چهار نفر فقط «هلک» کار خوانش را ادامه داد، که مطالعه سه هزار لوح را از خود باقی گذاشت. براساس توافق، دانشگاه شیکاگو حق انتشار پس از مرگ هلک را داشت. کار هلک ناتمام مانده بود و ترجمه ها باید کامل میشد، برای همین از سال 2006 مسئولیت این کار به اشخاص دیگری سپرده شد، آقای متیو ستولپر نیز تا زمان بازنشستگی کار روی الواح را ادامه داد و سه هزار قطعه را ویرایش و بازخوانی کرد. پژوهش های فراوانی روی گل نبشته های باروی تخت جمشید انجام شده و صدها مقاله تهیه و منتشر شده است. حتی دیتابیس های آنها در وبسایت قرار گرفته و برای همه قابل دسترس است.

او پیرامون اینکه چرا هنوز بخشی از الواح هخامنشی در اختیار موسسه شرق شناسی شیکاگو مانده است؟ گفت: گل نبشته های باروی تخت جمشید، دیدگاه ما را نسبت به عرصه های مختلف هخامنشی تغییر می دهد، همه اینها با پژوهش های آغازین ریچارد هلک بدست آمده است.

تیموتی هریسون، رئیس موسسه مطالعات فرهنگ های کهن دانشگاه شیکاگو هم در سخنان کوتاهی گفت: بعد از چهار سال به خاطر همه گیری کرونا، بار دیگر بخش هایی از الواح بایگانی باروی تخت جمشید به ایران بازگردانده شده است. این الواح اطلاعاتی درباره چرخه کار در مرکز امپراطوری هخامنشی ارائه می دهند.

در ادامه این کارگاه که آنلاین برگزار شد، جبرئیل نوکنده مدیر موزه ملی ایران بدون آن که تاریخ دقیقی را برای نمایش الواح هخامنشی مشخص کند، تاکید کرد: وزارت میراث فرهنگی پیگیر بازگشت باقیمانده الواح هخامنشی است و امیدواریم مرکز پژوهش های الواح نیز در موزه ملی ایران راه اندازی شود.

او همچنین اظهار کرد: مطالعات نشان داد کارهای زیادی برای ادامه پژوهش ها روی الواح داریم. موزه ملی ایران آماده همکاری با تمام پژوهشگران علاقمند است. دانشگاه شیکاگو نیز برای برگزاری نمایشگاه گل نبشته های هخامنشی در آینده نزدیک، برپایی این نشست تخصصی و چاپ کاتالوگ همکاری داشته و موزه ملی به ادامه همکاری آنها علاقمند است.

صدیقه پیران، مسئول بخش کتیبه های موزه ملی ایران نیز روند ثبت، مستندنگاری و آماده سازی الواح هخامنشی منتقل شده به ایران را توضیح داد و گفت: بعد از انتقال آثار به مخزن کتیبه های موزه ملی، ابتدا صندوق ها و جعبه ها باز شد. شماره ها چک شد. فهرستی از دانشگاه شیکاگو ارسال شده بود که ابتدا آن با منابع منتشر شده در ایران و خارج از کشور مطابقت داده شد. ناچار بودیم تمام منابع را با وجود تعداد بالای الواح به سرعت تطبیق دهیم و در نهایت اطلاعات الواح در فرم شماره 9 ذی حسابی وزارتخانه های میراث فرهنگی و دارایی وارد شد. این اطلاعات شامل شرح شیء، شماره حفاری و شماره موزه و اندازه گیری هاست.

او افزود: سپس الواح، مستندنگاری و عکاسی شد، که این روند همچنان ادامه دارد. برای تبلت های گلی باید شش وجه اثر عکاسی شود تا هر اثر در گوشه و کنار آن ثبت شود. همزمان از طریق دانشگاه شیکاگو اطلاعاتی درباره 164 قلم گل نبشته از کل صندوق ها به موزه ملی ارسال شده بود، که آن 164 قلم به نمایشگاه موقت موزه ملی منتقل شد تا برای نمایش جانمایی شوند. همزمان، مرمت و استحکام بخشی الواح آسیب دیده انجام شد. ما منتظر تاریخ نمایشگاه هستیم که به زودی برگزار می شود.

مصطفی ده پهلوان، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز در نشست الواح باروی تخت جمشید که با حضور استادانی از مؤسسه شرق شناسی شیکاگو و جمعی از پژوهشگران و باستان شناسان ایرانی برگزار شد، یادآور شد: جا دارد از زحمات گذشتگان و استادان بزرگی که از موسسه شرق شناسی شیکاگو و استادان صاحب نام ایرانی از جمله عبدالمجید ارفعی برای خوانش الواح زمان گذاشتند، قدردانی کنیم. خوانش این الواح زمان بر، دشوار و به شکلی عمرخوار است. به عنوان یک ایرانی از تمام کسانی که برای خوانش این الواح زمان گذاشتند، تشکر میکنم.

او ادامه داد: این الواح پرتوهای تازه ای از گذشته ناشناخته در اختیار ما قرار می دهد و آگاهی های تازه ای را در اختیار ما می گذارد. متون تاریخی یافته های باستان شناسی اطلاعات تازه ای دارند، ولی تازه ترین این اطلاعات را میتوان از دریچه پژوهش های زبان شناسی جست و جو کرد.

رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت: جای قدری نگرانی و شاید تاسف دارد از اینکه امروز در روند مطالعات زبان شناسی عیلامی دچار مشکلات و غفلت هایی هستیم. امیدوارم در سالهای آینده دانشگاه ها و نهادهای پژوهشی آموزشی همچون پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در پرورش و تقویت افراد بیشتری در این حوزه تلاش کنند. امیدواریم در سالهای آینده موزه ملی و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری پژوهش های بسیار کاربردی را روی این الواح انجام دهند. جامعه تشنه این اطلاعات است. امیدوارم ما بتوانیم نیاز جامعه را برای اطلاعاتی که این الواح دارند، برآورده کنیم.

او همچنین بیان کرد: پژوهشگاه برای انتشار پژوهش هایی که در سالهای آینده روی این الواح انجام می شود، اعلام آمادگی می کند و برای استفاده از ظرفیتهای آزمایشگاهی و حفاظتی و مرمتی استقبال می کند و امیدوارم در سالهای آینده با کمک پژوهشگران داخلی و خارجی پژوهش های جدی و کاربردی روی این الواح انجام شود.

در ادامه این کارگاه، شاهرخ رزمجو، آنالیسا آزونی، پارسا دانشمند، متیو ستولپر و مارک گریسون درباره محتوای گل نبشته ها و مهرهای باروی تخت جمشید که تاکنون به ایران استرداد شده، توضیحاتی دادند.

به گفته شاهرخ رزمجو، باستان شناس و متخصص دوره هخامنشی، این گل نبشته ها مجموعه ای چند فرهنگی و چندزبانی از دستگاه اداری حاکم در تخت جمشید بوده که متون آن بیشتر به زبان های عیلامی، یونانی، فارسی باستانی و خط میخی بوده است.

تعداد الواح هخامنشی که حدود 90 سال پیش برای مطالعه به موسسه شرق شناسی شیکاگو فرستاده شده بود، بیش از 30 هزار قطعه بوده که اندازه های مختلف داشته و تعدادی هم شکسته بوده است. ارنست هرتسفلد، باستان شناس آلمانی که در کاوش های تخت جمشید حضور داشته نیز تخمین زده که این یافته شامل حدود 30 هزار و یا بیشتر لوح و قطعات گلی کتیبه دار و مهر و موم شده بوده است. آن زمان امکان خواندن الواح در ایران وجود نداشت، در نتیجه در هنگام امانت سپاری از الواح صورت برداری دقیق نشد.

طبق اعلام مؤسسه شرق شناسی، مقرر شده بود آن مؤسسه دو بار در سال از خزانه داری آمریکا، صدور مجوز انتقال الواح به ایران را تقاضا کند تا بتواند سالانه 5000 لوح را مسترد کند، رویه ای که در مقاطعی به درستی طی نشده و روند بازگشت این الواح را طولانی کرده است.

تاکنون پنج محموله از این گل نبشته ها در سالهای 1327، 1330، 1383، 1398 و 1402 به ایران بازگردانده شده است. گفته شد هنوز بیش از 10 هزار قطعه گل نبشته در موسسه شرق شناسی شیکاگو وجود دارد.

عزت الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی پیش تر گفته بود باقیمانده این الواح تا پایان سال 1402 به ایران بازگردانده خواهد شد.