قلعه تاریخی سه کوهه | بزرگترین بنای خشتی سیستان

سه کوهه نام یکی از روستای های قدیمی سیستان است که در حدفاصل 30 کیومتری جنوب غربی شهر زابل قرار گرفته و دارای قلعه ای است به همین نام که متشکل شده است از سه قسمت ارگ جنوبی، ارگ میدانی و ارگ شمالی؛ قلعه تاریخی سه کوهه یکی از جاذبه های دیدنی سیستان و همچنین بزرگترین بنای خشتی موجود در این استان بشمار می آید که به گواهی تاریخ از دوران خاندان افشار تا دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار از قلعه سه کوهه زابل استفاده می شده است! در ادامه با مجله گردشگری همگردی همراه شوید تا شما را قدری بیشتر با قلعه سه کوهه سیستان و بلوچستان با قدمتی چند صد ساله که در طول تاریخ نظاره گر حوادث و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی در منطقه سیستان بوده است، آشنا نماییم.

روستای سه کوهه

سه کوهه نام یک خشکی کوچک است که بیشتر بهتر است آن را دهستان سه کوهه خطاب کنیم تا روستای سه کوهه! این دهستان از عقب نشینی آب جلگه زابل بوجود آمده است و دارای سه برآمدگی (کوه) می باشد که با پسرفت آب از زیر آن بیرون آمده است. جالب است بدانید هنوز هم که هنوز است می توان در قسمت های مختلفی از این دهستان قدیمی، شاهد تاثیر امواج آب بر روی بناهایی همچون بخش غربی تپه های برآمده از دل آب، بود و از تماشای این شگفتی عجیب به وجد آمد. شایان به ذکر است دهستان سه کوهه در مسیر زابل به طرف زاهدان و در قسمت شیب مسیر واقع شده است و بسیاری آن را از این جهت به دوران افشاریه نسبت می دهند که دارای اِلمان هایی از معماری عصر خاندان افشار می باشد.

آشنایی قلعه تاریخی سه کوهه

قلعه تاریخی سه کوهه بعد از کوه خواجه عنوان دومین بنای بلند دشت وسیع سیستان را با خود یدک می کشد. این قلعه که از تاریخ ساخت آن اطلاعات دقیقی تاکنون منتشر نشده است در زمینی مستطیلی و مرتفع با مساحتی همچون 3700 متر مربع ساخته شده است و دارای دو مسیر ورودی از جهت شرقی و غربی خود می باشد که مسیر ورودی غربی آن اکنون کاملا غیر قابل تردد است و دچار خرابی های زیادی شده و مسیر شرقی نیز از یک سراشیبی تند برخوردار می باشد.
جالب است بدانید در کنار قلعه سه کوهه سیستان و بلوچستان، یک ارگ کوچک نیز بر روی کوه سوم بیرون آمده از زیر آب به چشم می خورد و از مساحتی 2 هزار متر مربعی برخوردار شده است. فاصله این ارگ کوچک تا قلعه سه کوهه زابل تنها 20 متر می باشد و همین فاصله اندک سبب گشته تا بسیاری از مورخان فرضیه یکی بودن ارگ و قلعه را مطرح کنند؛ خصوصا که آثار زندگی انسانی در این ارگ کوچک نیز کاملا مشهود است اما اینکه چه کسانی و در چه زمانی در این ارگ زندگی می کرده اند، هنوز مشخص نشده است!
قلعه تاریخی سه کوهه دارای مختصات عرض جغرافیایی30.46.44 و طول جغرافیایی 61.26.28 می باشد. این قلعه از قسمت شمال شرقی به دشت های نیم دایره ای، از جنوب به روستای دل آسا، از غرب نیز به اراضی روستای لوتک و از شمال غربی نیز به قلعه سام منتهی می شود.

دلیل نامگذاری

دهستان سه کوهه در ابتدا به دلیل قرار گرفتن در مسیر رودخانه هیرمند بطور تمام و کمال در زیر آب قرار گرفته بود و بعدها با تغییر مسیر حرکتی این رودخانه بود که مجال بیرون آمدن از زیر آب را پیدا کرد و به صورت سه برآمدگی یا به عبارت دیگر سه کوه بر روی سطح خشکی دست سیستان ظاهر شد. در ابتدا سه کوهه همچون سه جزیره سر از آب بیرون آورده بود و رفته رفته با پسرفت آب جلگه رودخانه تقریبا تمامی مساحت آن از آب خارج شد و به شکل و شمایل کنون اش بدل گشت! اسم این دهستان را به خاطر همین سه کوهه نامگذاری کردند که البته در زبان محلی آن را سکوا (Sekava) می نامند و بر روی آن هم بنایی برای آیندگان از خود باقی گذاشتند.

قسمت های قلعه سه کوهه زابل

ارگ شمالی: این قسمت از قلعه محل استراحت حاکم و همراهان وی بوده است. ارگ شمالی دارای نمای خارجی چند ضلعی با سطح گنبدی و طاق های بلند می باشد و به نسبت ارگ جنوبی قلعه، از مساحت به مراتب کمتری برخوردار است؛ لازم به ذکر است به ارگ شمالی ملک سار یا فلک سر نیز گفته می شود.

ارگ میدانی: این قسمت از قلعه پر است از اتاق های کوچک و بزرگ که قطعا مکانی برای استراحت و خواب خدمتکاران و سربازان محافظ حاکم و همراهان او بوده است. این قسمت میان ارگ شمالی و ارگ جنوبی واقع شده است.

ارگ جنوبی: این بخش از قلعه تنها متعلق به حاکم وقت بوده است و همچون یک قصر نُقلی دارای یک ایوان باریک و بلند، حیاطی کوچک و تعدادی اتاق در قسمت شمالی حیاط می باشد.

معماری سیستانی

چیزی که با اغلب معماران در همان لحظه نخست با دیدن قلعه سه کوهه سیستان و بلوچستان متوجه آن می شوند، سبک و سیاق معماری به کار رفته در ساخت این قلعه می باشد. در این بنا از دو نوع طاق آهنگ استفاده شده است؛ مثلا در قسمت راهروهای قلعه از طاق با خیز کم بهره گرفته اند و در قسمت طراحی اتاق ها از طاق هایی با خیز بیشتر (اصطلاحا طاق بیز گفته می شود) استفاده کرده اند. ساخت خانه های موجود در دهستان سه کوهه همچون دیگر آبادی های ایران ابتدا از دیوار چینی و سپس مشخص کردن ایوان ها و درها بوده است و سپس سقف زدن خانه های دِه؛ روش درست کردن سقف برای خانه های منطقه سیستان به این شکل است که از یک طرف شروع به ساخت سقف تا قسمتی کمتر از نصف آن می کنند و از طرف دیگر نیز همین مقدار برای ساخت سقف پیش می روند و هنگامی که پایه های سقف که بر روی دیوارهای اتاق قرار گرفته اند بهم می رسند، از هر طرف شروع به چیدن چند ردیف دیگر برای اتمام سقف بنا می کنند. لازم به ذکر است که عموم سقف خانه های دشت سیستان به شکل گنبدی و یا حتی به سبک یزدی ساخته می شوند.

طاق آهنگ

طاق آهنگ یا طاق گهواره ای از دسته طاق های نیمه استوانه ای و تو خالی است که بیشتر از آن برای فضاهای تک محوری همچون ایوان ها و راهروها استفاده می شود. این طاق بایستی در امتداد یک خط ایجاد بشود و عموما نیز نمی توان از آن در سطوح ناهموار با برآمدگی استفاده کرد و بهتر است حتما سطح زیرین طاق آهنگ به شکل کاملا صاف و مستطیلی باشد. این طاق ها به دو روش روس و پر و با کمک گرفتن از یک لنگه یا دو لنگه قابل اجرا می باشند.

برجستگی های تاریخی قلعه سه کوهه زابل

1) آخرین دژ مسکونی در منطقه سیستان می باشد که حاکم وقت در آن استقرار یافته بوده است و زمان آن نیز مربوط می شود به دوره حکومت قاجارها در ایران
2) این قلعه نمادی از معماری چشم نواز سیستانی می باشد و جزئی از آخرین بناهای تکمیل شده توسط این سبک و سیاق از معماری بحساب می آید.
3) از جمله نقطه مکان هایی در سیستان است که در مبارزات دولت ایران با دولت استعمارگر بریتانیای کبیر، پرچم ایران بر فراز آن به اهتزاز درآمد. (لازم است بدانید این قلعه چند صد ساله شاهد اوج درگیری های نظامی و سیاسی میان ایران و بریتانیای کبیر خصوصا در عصر حکومت ناصرالدین شاه قاجار بوده است و سبب بازپس گیری بسیاری از بخش های کشورمان در حین جنگ و به ویژه لشکرکشی به منطقه هرات گشت هاست.)