پنجاه و هفتمین نشست عصر بخارا برگزار شد

ایسنا/ براساس آخرین گزارش های بدست رسیده و خبرهای منتشر گشته، پنجاه و هفتمین نشست عصر بخارا برگزار شد.

در پنجاه و هفتمین نشست عصر بخارا که با همکاری ایکوم برگزار شد، با حضور محمد حسین طالبیان معاون پیشین میراث فرهنگی، عبدالمهدی مستکین مدیر بخش فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو و علیرضا قلی نژاد و احمد محیط طباطبایی از ایکوم ایران به اهمیت میراث جهانی پرداخته شد.

محمدحسین طالبیان در ابتدای این نشست به تشریح مقدمه ای از چگونگی شکل گیری روند ثبت جهانی پرداخت و گفت: در دنیا به ویژه بعد از جنگهای جهانی و اتفاقات ناگواری که برای آثار تاریخی افتاد، جهانیان به این فکر افتادند که کنوانسیون و منشورهای مختلفی را تنظیم کنند و به اصالت و پیشینه خود توجه بیشتری داشته باشند تا بتوانند شهرها و بناهای تاریخی خود را مرمت و بازسازی کنند و ریشه های تاریخی خود را ادامه دهند. این کنوانسیون ها در کشورهای مختلف شکل گرفتند، اما در نهایت به این نتیجه رسیدند که دنیا باید در حفظ ارزش های بشری مشارکت داشته باشد و در راستای آن کنوانسیون 1972 برای حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی ایجاد شد. در سال 1975 ایران نیز به جمع 219 کشور عضو این کنوانسیون پیوست.

او پیرامون اینکه پنجاه و هفتمین نشست عصر بخارا برگزار شد، افزود: در ادامه منشورها، بیانیه ها و توصیه نامه هایی صادر می شود و وقتی ادامه پیدا می کند، موضوعات مربوط به روح و مفهوم این آثار مهم می شود. دو اجلاس مهم درباره موضوع اصالت و یکپارچگی در «نارا و برگن» نروژ در سال 1994 برگزار می شود و کم کم متوجه می شوند که نه تنها مسائل کالبدی اهمیت دارد، بلکه مسائلی مربوط به میراث ناملموس هم مهم است. در سال 2001 قطعنامه ها و منشورهای مختلفی اجرا می شود تا سرانجام کنوانسیون 2003 برای میراث ناملموس تشکیل می شود.

طالبیان با اعتقاد بر اینکه موضوع جدا کردن میراث ناملموس از ملموس و میراث طبیعی از تاریخی و فرهنگی می تواند یک خسران برای بشر باشد، اظهار کرد: قبلا یک پرونده ثبتی را یا فرهنگی یا تاریخی بر می شمردند و بعد هم ترکیبی، اما امروز به منظر فرهنگی رسیدند که شامل همه این حوزه ها می شود و درباره شهرها به این نتیجه رسیدند که درباره منظر تاریخی شهر می توانند صحبت کنند. اینجاست که داستان تکامل فکر بشر و همبستگی برای حفاظت از جنبه های تاثیرگذار در فرهنگ و هویت بشر اهمیت پیدا می کند.

معاون پیشین میراث فرهنگی پیرامون اینکه پنجاه و هفتمین نشست عصر بخارا برگزار شد، ادامه داد: ایران حدود 27 اثر در فهرست جهانی دارد که 140 سایت مختلف را شامل می شود و آخرین آن ثبت 54 کاروانسرای ایرانی بود. تقریبا 24 سال به دلایل مختلف از جمله جنگ نتوانستیم پرونده ای برای ثبت جهانی آماده کنیم و به همین دلیل پرونده های زنجیره ای مانند باغ های ایرانی، قنات ایرانی و کاروانسراهای ایرانی کمک کرده سایتهایی مختلف بیشتری به ثبت جهانی برسد. در ثبت جهانی و کنوانسیون 1972 موضوع حفاظت محور اصلی بوده است. شاید اثری در جهان ثبت شود، برای کشورش خوشحال کننده باشد، اما برای کارشناسان، حفاظت آن اثر خیلی بیشتر اهمیت دارد.

او افزود: پنج هدف استراتژیک یونسکو درباره کنوانسیون 1972 که شامل اعتبار، حفاظت، ظرفیت سازی و آگاهی بخشی به مردم، ارتباطات و جوامع می شود، بسیار اهمیت دارد و کشورها با استفاده از ارزش های جهانی تلاش کرده اند تا مردم آگاه شوند و در کل این فرآیند حضور پیدا کنند. مردم اگر نسبت به ارزش های ملی و جهانی یک اثر آگاه شوند خودشان از آثارشان محافظت می کنند؛ چرا که وقتی اثری ثبت شود، تازه شروع ماجراست.

همانطور که می بینیم هنوز برخی از سایتهایی جهانی بیشتر کارهایشان مانده است، برای مثال چهار درصد از شهر سوخته تاکنون کاوش شده است و سالهای سال این کاوش باید ادامه پیدا کند و نیاز به حفاظت، حمایت و مشارکت دارد یا شهر یزد با وجود اقدامات زیادی که برای آن انجام شد اما هنوز کارهای زیادی است که باید برای آن انجام شود. از این جهت ثبت جهانی این میراث می تواند اهمیت داشته باشد که می توانیم از تجربیات جهانی برای حفاظت آنها بهره بگیریم. امروز دیگر میراث فرهنگی فقط باستان نیست و در همه دوره ها اگر ارزش های بشری وجود داشته باشد، می تواند مهم باشد حتی اگر بنا یا اثری در سالهای اخیر ساخته شده باشد.

عبدالمهدی مستکین در این نشست درباره ثبت جهانی مشاهیر و حافظه جهانی توضیحاتی داد و گفت: در این زمانه پرآشوب و پرشتاب که جلو می رویم بر اساس آنچه کارشناسان یونسکو اعلام کرده اند دست کم تا 20 سال آینده تنها حوزه ای که از تازیانه های هوش مصنوعی مصون می ماند، میراث فرهنگی است، بنابراین کشوری که میراث فرهنگی را در گستره ملموس و ناملموس، مشاهیر و حافظه جهانی پاس بدارد، در این شن هایی که در جامعه زیست کنونی روان هستند، می تواند یک ردپای محکم و استوار به جای بگذارد.

او پیرامون اینکه پنجاه و هفتمین نشست عصر بخارا برگزار شد، ادامه داد: حوزه مشاهیر بر این بنیاد است آن اندیشه ای که سبب ساختن بنایی باشکوه همچون تخت جمشید می شود، بازار تبریز را زیور می بیند و آبشارهای شوشتر را به آن زیبایی ترسیم می کند، یا نوروز و شب چله را در میراث ناملموس خلق می کند، از رهگذر اندیشه انسانها و مشاهیر است. برنامه مشاهیر یونسکو از سال 1986 شروع شد و هدف این بود که سرچشمه های موج خیز دوستی و صلح بر بنیاد شخصیتهای هر کشور را به شکل جهانی معرفی کند.

در ابتدا چون دوران جنینی اش را سپری میکرد، چندان برای کشورها حائز اهمیت نبود و بعد از آنکه اتفاقات جهانی شکل گرفت و کشورها پاره پاره شدند مانند شوروی سابق که به 15 کشور تبدیل شد، موضوع هویت، برجسته و حائز اهمیت شد. بحث مشاهیر، شخصیت ها و رویدادهای جهانی خیلی مایه آور شد. از دهه 1990 کشورهای تازه تاسیس شده به فکر شخصیت سازی افتادند و خیلی برایشان خوب میشد که از شخصیت هایی چون مولانا، فردوسی استفاده کنند. از اینجا به بعد بود که خیلی جدی به حفاظت و پاسداری از کیان فرهنگی خود برای معرفی مشاهیر توجه کردیم.

مدیر بخش فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو افزود: بنابراین هر دو سال یک بار کشورها باید شخصیت ها و رویدادهای خود را براساس چند معیار برای ثبت جهانی معرفی کنند. مهمترین معیار هم این است که آن شخص و رویداد باید سبب ساز آموزش، علم و فرهنگ باشد و آثار به جا مانده از او موج خیز بوده و گیتی جای زیباتری برای زیست باشد. در ایران براساس آنچه تاکنون ثبت کرده ایم، بالغ بر 35 هزار شخصیت داریم اما همچنان که آقای طالبیان در جلسه ای گفتند یک میلیون و 250 هزار اثر تاریخی داریم که در غبار زیر زمین مدفون شده و آنچه امروز روی زمین است، پنج درصد از کل آثار ماست.

این موضوع درباره مشاهیر ایران صدق می کند. با این حال در طبقه بندی ها به این فکر کردیم که شخصیت های کلیدی را که بسیار مورد توجه کشورهای مختلف هستند، ابتدا در برنامه مشاهیر یونسکو معرفی کنیم و بعد به تدریج به طرف شخصیت های بعدی برویم.

مستکین با بیان اینکه شیخ ابوالحسن خرقانی که سال 2021-2022 موفق شدیم نامش را در فهرست مشاهیر یونسکو قرار دهیم، کشور ترکیه سه بیمارستان و یک فرودگاه بین المللی با نام او نامگذاری کرده است. در حالی که این شخصیت در طول عمرش هرگز از خرقان و بسطام بیرون نرفته و آرامگاهش در این سرزمین، با وقار و شکوه دلبری می کند. وقتی این موضوع را با نماینده ترکیه در یونسکو مطرح کردم و علت این نامگذاری را جویا شدم، پاسخشان این بود که ما آن سوی ترکیه را با مولانا آباد کردیم و دهات قونیه را به یکی از مقاصد مهم گردشگری تبدیل کردیم.

این سمت ترکیه رها شده و درصدد هستیم که با معرفی شیخ ابوالحسن خرقانی این قسمت را هم آباد کنیم. وقتی این موضوع مطرح شد خیلی سریع دست به کار شدیم و خوشبختانه این شخصیت با نام ایران به ثبت جهانی رسید. یا مثلاً شمس تبریزی که هشتصد و پنجاهمین سال ملاقات اسرارآمیز او با مولانا را به یونسکو معرفی کردیم. در کشورهای دیگر برای این شخصیت ها هزینه های زیادی می شود، چون این افراد نه تنها گنجینه های پایان ناپذیر هستند و ثروت های عظیمی را برای این کشورها به ارمغان می آورند، منبع فیض هویت بخشی هستند.

او ادامه داد: با شهردار پراگ صحبتی داشتم و خاطرم هست که می گفت با «فرانتس کافکا» سالانه 20 میلیون نفر گردشگر را به پراگ جذب می کنند. در حالی که این شخصیت برای قرن بیستم بوده و حتی خودش را در سن سی سالگی کشت، اما برای آن کشور و شهردارش مهمترین رکن این است از طریق این شخصیت و هشت اثری که دارد قدرت فرهنگی اش را معرفی کند. بنابراین بحث مشاهیر در کنار آثار ملموس، ناملموس و حافظه جهانی بسیار مهم است.

مدیر بخش فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو همچنین گفت: تا دو دوره گذشته هر کشوری اختیار داشت چهار شخصیت را معرفی کند و ما در این فرصت مشخص 36 شخصیت را معرفی کردیم، اما از دو دوره گذشته سهمیه به معرفی دو شخصیت کاهش یافت که یکی از آنها باید بانو باشد. امسال که تا سه هفته آینده کنفرانس آن برگزار می شود، «کیکاووس وشمگیر» صاحب قابوس نامه و بانو «پروین اعتصامی» که اولین بانو از سوی ایران است، معرفی شده اند.

او درباره حافظه جهانی نیز بیان کرد: حافظه جهانی به واسطه سیطره و شتاب هولناک عصر فناوری، خاطره های بشر را محو می کند و کم کم دچار نسیان جمعی می شود. اگر نوروز، شب چله، مهرگان و محرم نداشته باشیم، چه هستیم؟ حافظه بشری به کمک بشریت آمده تا از خاطره های بشری حفاظت کند. اهمیت این خاطره های بشری برای این است که به ما هویت می دهد. وقتی کشوری مانند مصر شاهنامه فردوسی را در فهرست حافظه جهانی قرار می دهد، دنبال چیست؟ این اقدام به این معناست که حماسه شاهنامه برای تمام بشریت است و باید از آن حفاظت کنیم.

مدیر بخش فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو گفت: هر دو سال یک بار برنامه حافظه جهانی از کشورها می خواهد که آثاری درباره کتاب و نسخه های مختلف تاریخی ارائه دهند. تاکنون 16 اثر از ایران در فهرست حافظه جهانی به ثبت رسیده است که آخرین اثری که در ماه آینده نهایی می شود، کل آثار مولاناست و جالب اینجاست که آلمان، بلغارستان، ترکیه، تاجیکستان و ازبکستان در این پرونده کنار ما هستند و کشوری چون آلمان گفته که نسخه کم نظیری از مثنوی دارند که از آن محافظت کرده اند، چون میراث بشری است. بنابراین باید حواسمان باشد که اگر می خواهیم در این بمباران هولناک اطلاعات پرت نشویم دست کم باید به یادگارهای بشری و خاطره های که نیاکان برایمان به جا گذاشته اند، احترام بگذاریم و به آیندگان انتقال دهیم.

علیرضا قلی نژاد، عضو شورای ملی موزه ها در ایران (ایکوم) گفت: حدود 1200 اثر در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است که شامل حوزه های میراث فرهنگی و تاریخی، طبیعی و مشترک بین آنهاست، از این آثار ثبتی حدود 900 اثر در حوزه میراث فرهنگی و تاریخی، 40 اثر ترکیبی و مابقی در حوزه میراث طبیعی قرار می گیرند. ایران نیز حدود 27 اثر ثبت کرده که دو اثر آن طبیعی و مابقی آثار فرهنگی و تاریخی است. وقتی درباره ثبت صحبت می کنیم شامل دامنه بزرگی از آثار است که طی فرآیندی ابتدا شناسایی می شوند، بعد مورد ارزیابی قرار می گیرند و چنانچه از آزمون ارزیابی موفق به دربیایند، در فهرستهای ثبت ملی و جهانی جای می گیرند.

او افزود: در قوانین ملی صحبت از فهرستها می کنیم و اگر بخواهیم ایده آل بیندیشیم باید آثار بنا به ارزشهایی که دارند، در فهرستهای متنوعی ثبت شوند و این را از این نظر گفتم، چون این چالش همیشه در ذهن همه وجود دارد که یک خانه متعلق به دوران پهلوی اول با اثری همچون تخت جمشید در یک فهرست قرار می گیرد؟ گرچه از منظر ارزش های میراث فرهنگی میتوان دلایلی آورد که تاریخ و عمق تاریخی لزوما تعیین کننده کیفیت و ارزش نیست.

در قوانین به این شکل آمده که باید فهرستهای متنوعی برای ثبت آثار داشته باشیم، اما در مقیاس جهانی این موضوع کیفیت دیگری دارد و همانطور که ثبت یک اثر در فهرست آثار ملی صرفا کسب یک گواهینامه و امری اداری نیست، در فهرست جهانی هم به همین شکل است و ثبت کردن در حقیقت تعهد مردم در داخل یک کشور و تعهد کشورها در مقیاس بین المللی برای حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی است.

این کارشناس میراث فرهنگی ادامه داد: اگر در مقیاس ملی، اثری را ثبت می کنیم بخشی از آن به این علت است که جامعه تعهد می کند ارزش ملی منطقه خود را به رسمیت بشناسد و تلاش می کند این ارزشها را حفظ کند. دوم اینکه به هویت های خود توجه می کند. بنابراین ثبت، یک حلقه از زنجیره حفاظت است. در مقیاس جهانی موضوع کمی فراتر از این است و کشورها تعهد خود را در مقیاس بین المللی عرضه می کنند و این تضمین حفاظت است. بخشی از آن نیز کسب توجه جهانی در کمک گرفتن از مجامع مختلف برای حفاظت از اثر طبق آخرین دستاوردهای علمی در سطح بین المللی است و جذب منابع هم به این ترتیب تسهیل می شود.

بخش دیگر، دیپلماسی فرهنگی است؛ یعنی خیلی از آثار میراث فرهنگی در مقیاس جهانی قرار می گیرند و این امکان را ایجاد می کنند که گفت و گوهای بین المللی اتفاق بیفتد.

قلی نژاد افزود: برخی از آثار که به ثبت می رسند چالش های بیشتری پیش رو دارند. وقتی یک بنا در فهرست میراث ملی ثبت می شود تکلیف مشخص است و بنا باید با معیارهای حفاظتی حفظ شود و مراتب حفاظت هم به جا آورده شود. در مقیاس جهانی نیز وقتی صحبت از یک اثر می شود تکلیف معلوم است، اما وقتی صحبت از یک شهر یا روستا شود پیچیدگی آن بیشتر است و حفاظت از آن به روشنی یک بنا نیست. تخت جمشید و شهر یزد هر دو در فهرست آثار جهانی ثبت شده اند، اما نوع رفتار ما با هر کدام بسیار متفاوت است.

طالبیان به دنبال این اظهارات بیان کرد: جریان ثبت جهانی یک فرآیندی دارد، اگر این فرآیند درست اتفاق بیفتد مابقی موارد هم درست پیش می رود، اما همانطور که آقای قلی نژاد گفتند، رفتار ما با یک بنا و یک شهر تاریخی یا راه آهن متفاوت است. در میراث فرهنگی برای راه آهنی که پویا و زنده است و مرتب با تکنولوژی زمانه، خود را بروز کند، با چالش های زیادی مواجه خواهیم بود. همین طور وقتی با یک منظر فرهنگی روبرو هستیم مانند منظر فرهنگی اورامانات که عرصه و حریم آن مساحت زیادی را در بر می گیرد، پیچیدگی های زیادی پیش رو خواهد بود.

او افزود: حال اینکه چگونه باید برنامه مدیریت آن نوشته شود خیلی کار سختی است و برنامه مدیریتی که برای اورامانات یا شهر یزد نوشته شده بیشتر تکیه بر مشارکت مردمی دارد. در شهر یزد در بازه سه چهار سال بعد از ثبت، بالای هزار خانه توسط مردم و بخش خصوصی مرمت شد و دغدغه دولت فقط نظارت بر آنها بود و این یعنی مشارکت جوامع و آگاهی بخشی که موجب حفاظت بهتر می شود. یا درباره پرونده قنات ایرانی و برنامه مدیریتی آن به دقت به این جریان تکیه و تاکید کردیم که دولت باید به طور غیرمستقیم وارد شود، چون در این حوزه با شاهکارهایی روبرو هستیم که برخی از آنها مانند قنات فردوس بعد از 2500 سال بی منت مزارع را آبرسانی می کند و حفاظت از چنین آثاری مدیریت مردمی نیاز دارد و نه مدیریت دولتی.

معاون پیشین میراث فرهنگی اظهار کرد: باید نسبت به اثر شناخت پیدا کنیم و به آن اثر گوش دهیم تا از توسعه های بی رویه جلوگیری کنیم. نسخه با نسخه فرق دارد؛ یعنی اینکه مورد به مورد میراث فرهنگی متفاوت است و برای برخی از آنها شش هفت سال زمان لازم است تا مشخص شود که می تواند جهانی شود یا نه و خود شناخت و ارزیابی جهانی آن دو سال زمان می برد. 10 معیار برای شناخت آثار جهانی وجود دارد که حتی یک معیار آن را هم بتوان اثبات کرد خیلی حائز اهمیت است. ایران جایگاه ویژه ای در قله های فرهنگی جهان دارد. اگر آن 24 سال را از دست نداده بودیم، حداقل از چین، ایتالیا و کشورهای هم ردیف های آن کمتر نبودیم، چون هم ظرفیت بالایی داریم و هم عاشقان زیادی که می خواهند این ریشه های فرهنگی را حفظ کنند.

او همچنین درباره ثبت جهانی راه آهن گفت: وقتی راه آهن ثبت شد خیلی از دست اندرکاران میراث جهانی گفتند کشورهای باستان به ارزش های معاصر و جدید خود توجه نمی کنند و ثبت راه آهن موجب شد دیگر کشورها متوجه شوند ارزش های صنعتی و مدرن مهم هستند.

قلی نژاد نیز درباره معیارهای ثبت جهانی با ارائه مثال هایی بیان کرد: یکی از نمونه های معیارهای ثبت جهانی این است که آن اثر نشان دهنده نبوغ و خلاقیت انسانی است، با این معیار تاج محل و یا دیوار بزرگ چین ثبت شده اند. معیار بعدی بحث نمایش تعاملات بین فرهنگی است، یعنی اثر شاهدی است بر این تعاملات فرهنگی مانند جاده ابریشم و مناطق تاریخی استانبول. معیار سوم شواهد منحصر بفرد یا غیر معقول در مورد سنتهای فرهنگی و تمدنی است که پارک ملی «میز اورده» ایالت متحده و پارک ملی کلمبیا با این معیار ثبت شدند. البته اینکه گروه کارشناس ها یا ممیزها باور کنند اثری چنین معیارهایی دارد و کشور تعهد کند از آن حفاظت کند، خیلی پیچیده است و پروسه طولانی دارد.

در پایان این نشست احمد محیط طباطبایی، رئیس شورای ملی موزه ها (ایکوم ایران) به بیان چند نکته پرداخت و گفت: نخستین نکته این است که میراث جهانی می تواند حقانیت و هویت تاریخی را که زمان و تحولات سیاسی و اقتصادی از شهر گرفته به آن بازگرداند. شهری مانند سلطانیه شهر رده سوم شمرده می شود، اما وقتی به ثبت جهانی می رسد در کنار شهرهایی چون اصفهان، شیراز و یا پاریس قرار می گیرد. نکته دوم درباره میراث ناملموس است که بخشی از میراث بشری است که باعث نزدیکی فرهنگها، انسانها و جوامع می شود و ثبت آن به شکل برنامه ریزی شده و مشترک انجام می شود.

همانطور که نوروز نقطه اتصال حدود 10 کشور است. این صحبتی است که درباره ثبت تار در ایران، آذربایجان و ارمنستان می شود؛ یونسکو می خواهد تار به نام باکو، خراسان، ارمنستان و…ثبت جهانی شود تا پیوند فرهنگی شهرها و گروههای اجتماعی را به یکدیگر نزدیک کند.

این کارشناس میراث فرهنگی افزود: در ثبت جهانی شخصیتها، فردی مانند مولوی یا پروین اعتصامی ثبت می شوند اما در حافظه جهانی یک اثر بجا مانده مانند کتاب یا حافظه شنیداری و دیداری مانند صوت، فیلم، تصویر و نقشه ثبت می شود. مثلاً وقتی مثنوی مولوی ثبت می شود کتابخانه های دنیا که دارای نسخه های کمیاب از این اثر هستند، در پرونده ثبت آن مشارکت می کنند. بنابراین حافظه جهانی نباید با شخصیت اشتباه گرفته شود.