نگاهی به یافته های محوطه های باستانی سرخ دم لری و سنگتراشان

ایلنا/ این خبر پیرامون نگاهی به یافته های محوطه های باستانی سرخ دم لری و سنگتراشان برای شما نگارش شده است.

عطا حسن پور (مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان) با اشاره به آنکه دو روستای سرخ دم لکی و رسخ دم لری دارای محوطه های باستانی هستند، گفت: محوطه سرخ دم لری در 10 کیلومتری جنوب شرق شهر کوهدشت در استان لرستان قرار دارد و در سال 1936 میلادی به سرپرستی اریک اشمیت کاوش شد. محوطه دارای 3 لایه استقراری است و اشمیت موفق به کشف معماری شد که بیشترین حجم مفرغین در آن بدست آمد. وقتی با حجم انبوهی از اشیاء مواجه شد، با توجه به آنکه بیشترین اشیاء مفرغی و سنجاق های زنانه در جرز دیوار و لا به لای آجرها قرار داشت، به این نتیجه رسید که معماری بدست آمده با توجه به حجم زیادی از مفرغین موجود، می تواند یک معبد باشد.

این دو در کنار هم معنا می دهند. در واقع میتوان گفت گذاشتن این سنجاق های مفرغی در جرز دیوارهای معبد همان کاری است که امروزه برای دخیل بستن انجام می دهیم.

او با اشاره به آنکه در آن زمان نیایشگاهی از دوره عصر آهن بدست آمد، ادامه داد: اشمیت در آن زمان، یافته های خود را با ایران نصف کرد. حدود 1124 اثر به موزه ملی ایران داده شد و بقیه آثار به کشورهای اروپایی برده شد. این کاوش ورق تازه ای از لحاظ تاریخی پیش روی مفرغین لرستان باز کرد. چیستی، کاربرد، کارکرد، تاریخ، اسطوره، متالوژی و…از این طریق نگاه تازه ای به مفرغین لرستان بوجود آمد، چرا که دیگر مفرغین لرستان به ادوات سوارکاری و شکار محدود نمیشد و متوجه شدند که بسیاری از این آثار برای نیایش نیز مورد استفاده قرار میگرفت.

علی سجادی، یوسف علی بیرانوند و محمد میرزایی رشنو نیز در مقاله ای تحت عنوان «بررسی و تحلیل نمادهای باروری در سرسنجاق های مفرغی» آورده اند: با کشف اشیای کتیبه دار متعدد در سرخ دم مشخص شد که معبد منتسب به «الهه نین لیل» است. درمجموع، 1804 شیء از میان مجموعه بقایای معماری «سرخ دم» کشف شد. آثار مزبور بیشتر در شکاف دیوارهای تالار اصلی معبد قرار داشتند. همچنین، پلاکهای کوچک مفرغی نقشدار و پیکره های مفرغی در اتاق ها پراکنده بودند.

از دیگر آثار بدست آمده میتوان از آینه ها، سنجاق ها، دسته سنگساب های مفرغی، سنجاق های دسته آهنی و بعضاً استخوانی اشاره کرد. بیش از دویست مهر استوانه ای و به همین تعداد مهرهای مسطح کشف شد. تعدادی از مهرهای استوانه ای کتیبه میخی کاسی بودند که از دیگر آثار قدیمی تر می نمودند. بدست آمدن چندین هزار مهره در بنای «سرخ دم» مدرک محکمی بود که شناسایی محوطه به عنوان معبد را تأیید می کند. علاوه بر این کشفیات در قبور پایین کوه، جسدها با تعدادهی ظروف و سنجاق های مفرغی همراه بودند.

در این مقاله تاکید شد: یکی از انواع و گونه های جالب مفرغ لرستان سرسنجاق های دیسک مانندی است که نقشها و تصاویر روی آن به وسیله چکش کاری برجسته شده است. برخی از آنها کوچکتر بوده و برای تزئین سر زنان استفاده میشده و برخی دیگر بزرگتر بوده و تصور اینکه انسانی بتواند وزن آنها را تحمل کند مشکل است. باستان شناسان نوع دوم این سرسنجاق ها را برحسب اندازه و اشکال بکار رفته روی آنها، سرسنجاق های نذری معرفی کرده اند که زنان برای زایمان بهتر و برای باروری گله هایشان نقش الهه اشی (خدای باروری) را که نماد زایش بود و همچنین نقش گیلگمش را که نماد نگهبان گله ها و رمه ها بود، به منظور برآورده شدن حاجاتشان به صورت نذری به استاد مفرغ کار سفارش می کردند و آن را روی دیوار معابد و زیارتگاه ها می گذاشتند.

همچنین گیرشمن (باستان شناس معروف) درباره نقش بانوی روی برخی سرسنجاق های سرخدم میگوید: ما تصور می کنیم تصویری که در مرکز این صفحه ها نقش شده الهه مادر ملل آسیانی باشد که از آسیای صغیر تا شوش مورد پرستش بود. ممکن است این الهه کهن که مظهر آبادانی و بارداری بود، در این زمان به صورت الهه اشی، خواهر خدای سروش درآمده باشد و این همان الهه ای است که در قبرها نیز دیده شد. این فرض را دلایل دیگری نیز تأیید می کند؛ مثلاً ماهی و اناری که اطراف این صفحه مدور نقش شده نیز از مظاهر این الهه اند.

برخی اوقات الهه مورد بحث همراه شیرها یا بزهای کوهی است. بز در اسطوره های یونان نماد آفرودیت است که الهه عشق است. علاوه بر این، نقش قوچ روی این سرسنجاق یکی از شکلهای جانوری وابسته به خدایان زایش و باروری در خاورمیانه، یونان و مصر باستان است. قوچ تجسم مردانگی و نیروی آفرینشگر است. خون قوچ خاک را بارور می کند.

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان پیرامون نگاهی به یافته های محوطه های باستانی سرخ دم لری و سنگتراشان خاطرنشان کرد: با این وجود، این کاوش ها تا سال 1388 مسکوت باقی ماندند. در آن زمان کامیار عبدی آخرین کاوش ها را در محوطه سرخ دم لری انجام داد که ادامه کاوش های اشمیت بود. اما موفق به کشف اشیاء مفرغی نشد. فقط سازه معماری پیدا کرد. همزمان با کاوش های عبدی در سرخ دم لری، ملک زاده و من محوطه سنگتراشان را پیدا کردیم. در آن مکان اشیاء مفرغی که کشف شد، دو برابر سرخ دم لری بود اما از سازه معماری هیچ خبری نبود.

او ادامه داد: محوطه پا تخت سنگتراشان در 45 کیلومتری جنوب شرق شهر خرم آباد در دهستانی به نام کشور از توابع بخش پاپی قرار گرفته است. تاکنون 6 فصل کاوش در این محوطه صورت گرفته و تنها در آخرین فصل کاوش بود که موفق شدیم یک سازه معماری مدور سنگ چین خشکه چین پیدا کنیم. متوجه شدیم که تمام این اشیاء به یک معبد اهدا شده و این سازه مدور دور آن اشیاء ایجاد شده است. در واقع میتوان گفت اشمیت برای آنکه بتواند مفرغین لرستان را پیدا کند سازه های معماری را تخریب کرد، چرا که تمام سنجاق های مفرغی زنانه در دل دیوار قرار داشتند و اشمیت برای بدست آوردن این آثار، دیوار را خراب میکرد.

درواقع هیچ ارتباطی بین معماری و سنجاق های مفرغی در دوره کاوش های اشمیت بدست نیامد. بنابراین همگان سردرگم بودند. از این رو ما سعی کردیم تجربه اشمیت را تکرار نکنیم و اشیاء را سر جای خود گذاشتیم تا به ارتباط آنها با معماری پی ببریم. در نهایت هم متوجه شدیم که در دل سازه مدور، چند سازه مکعبی قرار دارد و اشیائی که در دل سازه قرار دارند به شکل کپه ای روی هم تلنبار شده اند.

به گفته او، بررسی این کپه از اشیاء که هیچ کدامشان شبیه به دیگری نبود به ما نشان داد که هر خانواده اشیاء خود را در مکان خاص خود قرار داده اند و خانواده دیگر اشیاء خود را در جای دیگر قرار داده است. در واقع به طبقات اجتماعی پی بردیم. از آنجایی که این مکان ایل راه است، با توجه به تجربه امروزی میتوان به این نتیجه رسید که همانطور که اکنون کوچ روها در زمان کوچ برای جلوگیری از دزدیده شدن اموالشان، بخشی از دارایی خود را به امامزاده هدیه می کنند، در آن زمان نیز اینگونه بوده و خانواده ها اموالشان را به معبد یا نیایشگاه می سپاردند. حتی اکنون هم اگر سری به امامزاده های در مسیر ایل رو برویم، شاهد آن هستیم که در هر بخش امامزاده بخشی از اموال ایل های مختلف نگهداری می شود.

این باستان شناس تصریح کرد: اشیاء بدست آمده در سنگتراشان شامل بیش از 1200 قطعه سرپیکان اعم از سنگی، مفرغی و آهنی، نمونه های متنوعی از خنجر، کارد، سرتبر، سرگرز، سرنیزه، جام، کاسه، ظروف لوله دار، مجسمه های آئینی و نمادین، پیکرک های انسانی و حیوانی، پلاک های تزئینی، سردیس و دسته سوهان های متعدد از جنس مفرغ و آهن هستند. این اشیاء از نظر فنی در نهایت هنرمندی ساخته شده اند و در برخی از اشیاء که تلفیقی از دو شیء مفرغی و آهنی است، تکنیک اتصال مفرغ به آهن را میتوان مشاهده کرد. این اشیاء کاربردی، جنگ افزار، آئینی و…هستند.

حسن پور یادآور شد: یافته های مفرغین، آهنی و به خصوص سفالین و نیز مقایسه صورت گرفته با آثار بدست آمده از محوطه های سرخ دم لری کوهدشت، تپه باباجان و گورستان باباجیان دلفان نشان می دهند محوطه سنگتراشان طی هزاره اول قبل از میلاد و عصر آهن 2 و 3 مورد استفاده قرار گرفته است.