نگاهی به پرونده استردادهای تاریخی ایران از 1400 تا 1402

ایسنا/ این خبر پیرامون نگاهی به پرونده استردادهای تاریخی ایران از 1400 تا 1402 برای شما نوشته شده است.

بازگشت دو محموله تاریخی به ایران که شامل 29 قطعه شیء از فرانسه و تک اثر نقش برجسته ساسانی از انگلستان است، دستاورد استردادهای تاریخی ایران همزمان با دولت سیزدهم بوده است. طبق آخرین گزارش معاون میراث فرهنگی نیز مکاتبه ها و پیگیری ها برای بازگشت 17 هزار لوح هخامنشی از آمریکا به ایران احتمالا تا پایان سال به نتیجه برسد.

از سوی دیگر، پیش تر مدیر کل پیشین موزه ها از پیگیری برای بازگرداندن «پرتره مظفرالدین شاه» به ایران خبر داده بود که گفته شد از محتمل ترین پرونده هایی است که در همکاری با کویت به نتیجه خواهد رسید.

جز اینها، پرونده های استردادی دیگری هم از انگلیس، فرانسه و کشورهای دیگر در حال پیگیری است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با در نظر گرفتن ملاحظات حقوقی و سیاسی، جزئیات آنها را هنوز مشخص نکرده است. معاون حقوقی پیشین این وزارتخانه در سال 1400 از به جریان انداختن حدود 15 پرونده برای استرداد آثار تاریخی خبر داده بود.

معاون حقوقی رئیس جمهور نیز در تیر 1402 از مختومه شدن چندین پرونده حقوقی استرداد آثار تاریخی خبر داده و گفته بود: «تعدادی پرونده مربوط به اشیاء تاریخی در فرانسه، انگلیس و برخی دیگر از کشورهای اروپایی در جریان است که خوشبختانه در همگی آنها پیروز شده ایم و وضعیت در خصوص این پرونده ها به گونه ای است که یا در مرحله اول پیروز شده ایم یا در مرحله تجدیدنظر هستیم یا مختومه شده است و اکنون به دنبال اجرای آرای صادر شده و بازگشت هرچه سریع تر اموال تاریخی کشور به داخل هستیم.»

محمد دهقان همچنین از جدیت دولت در استرداد اموال تاریخی سخن گفته و اظهار کرده بود که «در سالهای گذشته بویژه در دوران پهلوی برخی از اموال کشور شامل آثار میراث فرهنگی و اشیاء تاریخی به یغما برده شد که اکنون با پیگیری های انجام شده آراء خوبی به نفع جمهوری اسلامی ایران صادر شده و به دنبال این هستیم که این اشیاء به تدریج به کشور بازگردد.»

استرداد آثار تاریخی موضوع پراهمیت و در عین حال پیچیده، زمان بر و گاه نفس گیری برای کشورهاست و کشورها به هر طریق سعی دارند موزه های بزرگ، حراجی ها و مجموعه داران خصوصی را برای بازگرداندن آثار هنری ارزشمند و تاریخی خود تحت فشار بگذارند. از همین رو در سال 2022 وزرای فرهنگ 150 کشور عضو سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در مکزیک گردهم آمدند و با انتشار بیانیه ای متعهد شدند تلاش برای استرداد آثار تاریخی به کشورهای اصلی را افزایش دهند.

ایران نیز در اجلاس اخیر چین که علی دارابی، معاون میراث فرهنگی در آن حضور داشت، پیشنهاد همکاری کشورهای عضو و تلاش گسترده کشورهای جهانی برای استرداد اشیاء تاریخی را مطرح کرده بود. عزت الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هم که به عنوان نماینده ایران در ششمین نشست وزرای مجمع تمدن های کهن به میزبانی عراق حضور داشت، طرح ایجاد یک برنامه عملی همکاری مشترک میان کشورهای عضو مجمع تمدن های کهن با تمرکز بر مبارزه با قاچاق اموال فرهنگی تاریخی و استرداد اموال به غارت رفته و مسروقه و تشکیل یک کارگروه مشترک برای این هدف را مطرح کرده بود که هر چند با استقبال کشورهای عضو این مجمع مواجه شد، اما هنوز به سرانجام نرسیده است.

استرداد آثار تاریخی ایران معمولا در همکاری وزارت میراث فرهنگی، وزارت امور خارجه، قوه قضاییه، معاونت حقوقی ریاست جمهوری، سازمان فرهنگ و ارتباطات و پلیس بین الملل اتفاق می افتد و پرونده های آن از جمله محرمانه ها به شمار می آید که معمولا پس از گرفتن رأی از دادگاه یا در زمان مختومه شدن یا هنگام بازگشت به ایران اطلاع رسانی می شود.

پرسرو صداترین این پرونده ها در دو سال گذشته نقش برجسته ساسانی بود که ناگهان روزنامه گاردین آن را افشا کرد و پس از آن بود که مسئولان میراث فرهنگی به ناچار اعلام کردند از وجود این نقش برجسته در انگلیس از سال 2016 مطلع بوده و در حال پیگیری های حقوقی برای بازگشت آن به ایران بوده اند.

این نقش برجسته اکنون به خانه بازگشته و در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است، اما داستان این نقش برجسته که هنوز هم پر از ابهام و پرسش است، این طور بود که روزنامه گاردین به نقل از جان سیمپسون، متصدی ارشد و باستان شناس بخش خاورمیانه موزه بریتانیا از وجود این نقش برجسته ساسانی در موزه بریتانیا و همچنین مهلتی که این موزه برای نمایش این اثر ساسانی از ایران گرفته بود، خبر داد و برای نخستین بار ماجرای قاچاق آن را افشا کرد.

این سنگ نگاره طبق آنچه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام کرده است به احتمال خیلی زیاد در سال 1988 میلادی، حدود سال 1367 خورشیدی، همزمان با جنگ عراق با ایران، به شکل غیرقانونی از آبهای جنوبی کشور خارج و به امارات منتقل شده است و سال 2016 در فرودگاهی در لندن، توقیف و به موزه بریتانیا تحویل داده شده است.

مسئولان میراث فرهنگی ایران می گویند که پس از کشف این سنگ نگاره در فرودگاه لندن در 16 ژانویه 2016 و با نامه نگاری های موزه بریتانیا در ماه مارس از وجود آن مطلع شده اند. اما چون یک شخص درباره این اثر ادعای مالکیت داشته، بازگشت آن با دشواری های حقوقی مواجه شده بود، تا اینکه در سال 2019 آن فرد مدعی از مالکیت منصرف شده که البته دلایل و چگونگی آن را مسئولان میراث فرهنگی توضیح نداده اند و سپس شیء در اختیار موزه بریتانیا قرار داده شد تا مرمت شود، چون در هنگام انتقال سه تکه شده بود. نقش برجسته پس از سه ماه نمایش در موزه بریتانیا، هفتم تیر 1402 به ایران بازگردانده شد.

این سنگ نگاره در ایران همچنان تحت بررسی و کارشناسی باستان شناسان و مرمتگران است و هنوز پرسش های بی پاسخی درباره آن وجود دارد، حتی چگونگی خروج آن از ایران چندان دقیق مشخص نیست و خیلی کلی گفته شده که از آبهای جنوبی به امارات قاچاق شده است. خاستگاه نقش برجسته نیز هنوز مشخص نشده و پیگیری ها درباره قاچاقچیان و سارقان این اثر هنوز ادامه دارد.

براساس مقاله نگاهی به پرونده استردادهای تاریخی ایران از 1400 تا 1402 باید بدانید که اما پیچیده ترین پرونده ای که هنوز به سرانجام نرسیده، «الواح هخامنشی» است و سعی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بر آن است تا مهر ختم ماجرا را در این دولت روی این پرونده بزند.

باستان شناسان این الواح را سال 1313 شمسی در تخت جمشید کشف کردند و با موافقت دولت وقتِ ایران برای مطالعه و بررسی به دانشگاه شیکاگو امانت دادند. الواح در 50 صندوق چوبی شامل حدود 2000 جعبه مقوایی و چند پیت نفتی که در تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) به پارافین آب شده آغشته شده بودند، از طریق بوشهر به آمریکا فرستاده شدند.

در همان زمان، قرارداد و موافقت نامه ای تدوین شد که در آن آمده بود «ایران لوح هایی گلی را برای رمزگشایی و خواندن به امانت به دانشگاه شیکاگو که مشغول کاوش تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) بود، می سپارد» در اواخر سال 1936 یا 1937 میلادی برای حدود دو یا سه ماه، گل نوشته ها را پارافین زدایی کردند تا سال 1937 میلادی برای مطالعه آماده شدند. چند کارشناس روی لوح های گلی تخت جمشید کار می کردند.

یک استاد بزرگ سومرشناسی به نام آرنولد پوبل (Poebel) و دو شاگرد او که یکی «جورج کامرون» و دیگری «ریچارد هلک» بودند، ابتدا لوح ها را که به خط میخی بودند، رمزگشایی کردند تا زبان آنها مشخص شود. وقتی دریافتند که گل نبشته ها عیلامی هستند، روی آنها کار کردند، اما چون در آن زمان آگاهی ها از دوره عیلامی هخامنشی فقط سنگ نوشته های پادشاهان هخامنشی بود، کار به کندی پیش می رفت.

مطالعه گل نوشته ها در دانشگاه شیکاگو با شروع جنگ جهانی متوقف و پس از پایان جنگ در سال 1945 میلادی دوباره آغاز شد. در آن دوره، کامرون و هلک مطالعه گل نوشته ها را آغاز کردند که گل نبشته های خزانه تخت جمشید نیز به دانشگاه رسیدند. کامرون پس از اینکه 150 گل نوشته را خواند، توجه خود را به خواندن گل نوشته های خزانه تخت جمشید معطوف کرد و سرانجام کتاب آن در سال 1948 میلادی چاپ شد.

با درگذشت هلک، در سه مرحله بخش های کوچکی از الواح به کشور برگردانده شد. سال 1327 (179 قطعه)، سال 1329 (37 هزار قطعه) و سال 1383 نیز (300 قطعه) به ایران مسترد شد.

در سال 1383 قبل از آغاز برنامه ریزی ها برای بازگشت بخش چهارم الواح به کشور اما یک شکایت داستان بازگشت الواح هخامنشی را به دست انداز انداخت. پرونده ای معروف به «جنی روبین» (شاکی پرونده الواح هخامنشی) علیه ایران تشکیل شد که اسفند سال 1396 خبرگزاری رویترز درباره داستان آن شکایت و سرنوشت الواح تا همین دو سال قبل این طور نوشت: سه سال پیش دادگاهی در آمریکا حکم داد آثار تاریخی ایران که به صورت امانت در دانشگاه شیکاگو نگهداری می شدند، مصادره شوند و غرامت 71 میلیون و 500 هزار دلاری قربانیان آمریکایی یک انفجار انتحاری در بیت المقدس، از فروش این کتیبه ها و اشیاء تاریخی پرداخت شود.

براساس مقاله نگاهی به پرونده استردادهای تاریخی ایران از 1400 تا 1402 باید بدانید که این حمله انتحاری سال 1997 رخ داد و طی آن سه نیروی نظامی به پیاده روی شلوغ یک مرکز خرید حمله کرده و خود را منفجر کردند. این حمله انتحاری منجر به کشته شدن پنج تن و زخمی شدن 200 نفر دیگر شد.

دادگاه آمریکا، ایران را به همکاری با نیروهای حماس متهم کرد و خواستار پرداخت غرامتی 71 میلیون و 500 هزار دلاری به خانواده های قربانیان شد. وقتی ایران از پرداخت این مبلغ خودداری کرد، دادگاه آمریکایی حکم مصادره اشیاء تاریخی ایران را که در موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو امانت بود، صادر کرد و دستور داد برای تامین مبلغ غرامت این الواح به فروش برسند. با این حال، در دادگاهی که دوم اسفند 1396 برگزار شد، رأی هشت به صفر قضات دیوان عالی به نفع ایران صادر و حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایرانی لغو شد.

اما ماجرای استرداد الواح هخامنشی به این حکم ختم نشد، بازگشت به مجوز اوفک، دفتر کنترل دارایی های خارجی آمریکا نیاز داشت. سرانجام در سال 1398 اوفک فقط مجوز استرداد 1780 لوح هخامنشی را صادر کرد، اما 17 هزار لوح دیگر در شیکاگو باقی ماند.

در سال گذشته زمزمه هایی درباره بازگشت الواح شنیده شد. مکاتبه ها دوباره آغاز شده و از آمریکا خبر رسیده بود که بسته بندی الواح آغاز شده است، اما به ناگهان مسئولان میراث فرهنگی از ممانعت برای بازگشت الواح هخامنشی اطلاع دادند.

حالا معاون میراث فرهنگی به تازگی خبر داده که به احتمال زیاد 17 هزار قطعه لوح هخامنشی تا پایان سال به ایران بازگردانده شود.

اما از مصالحه آمیزترین پرونده های استرداد، بازگشت 29 قطعه شیء تاریخی از فرانسه به ایران است که در سال 1401 به سرانجام رسید.

داستان جدا افتادن این اشیاء تاریخی از ایران که البته اکنون به مناسبت هفته دولت در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است، این گونه بود که همزمان با جنگ جهانی دوم، سفیر تام الاختیار شارل دوگل، تعدادی از آثار تاریخی ایران را به فرانسه منتقل کرده بود. «گبلو» مدتها در ایران زندگی میکرد و مهندس راه سازی هم بود. او یک مجموعه خانگی از آثار ایرانی داشت که کاملاً خصوصی و خریداری شده بود. خانواده گبلو می خواستند این آثار را به شمال فرانسه انتقال دهند تا اینکه سید محمد طباطبایی، رایزن فرهنگی ایران در فرانسه به صورت اتفاقی با نوادگان سالمند او ارتباط گرفته و متوجه وجود چنین مجموعه ای می شود.

رایزن فرهنگی ایران از نوادگان سفیر شارل دوگل درخواست می کند که از این مجموعه بازدید کند. پس از مدتها رایزنی و برگزاری جلسه، او توانست خانواده گبلو را راضی کند که جابجایی این اموال کار سختی است و چون این آثار متعلق به ایران بوده، باید به کشور مبدأ برگشت داده شود. آنها راضی می شوند بخشی از آثار را که نمی دانستند چطور به دست پدربزرگشان رسیده، به موزه لوور فرانسه اهدا کرده و بخش بیشتری را رایگان به ایران بفرستند.

رایزنی فرهنگی ایران در فرانسه نیز با کارشناسان میراث فرهنگی در ایران هماهنگی لازم را به عمل آورد و تصاویری از این اشیاء را برای بررسی صحت و اصالت آنها فرستاد و پس از تأیید، آنها را به سفارت ایران در فرانسه فرستاد تا در نهایت این اشیاء به ایران رسید. مدیر موزه ملی ایران هم که این 29 قطعه شیء را به نمایش گذاشته میگوید که اصالت تاریخی این اشیاء تایید شده اما معلوم نیست خاستگاه هر یک دقیقا کجا بوده است.

قدیمی ترین شیء این مجموعه، ظرفی سفالین از نوع «گودین» با قدمتی در حدود 4500 سال و دوره مفرغ است.

این مجموعه همچنین شامل موارد زیر هست:

• ظرف مینیاتوری از جنس قیر طبیعی دوره عیلام میانه با قدمتی در حدود 1800 پیش از میلاد
• پیکرکهای گلی انسانی احتمالا شوش خوزستان از دوره عیلام میانه با قدمتی در حدود 1800 پیش از میلاد
• ظرف سفالی لوله دار احتمالا از تپه سیلک کاشان از دوره آهن سوم با قدمتی در حدود 850 تا 550 پیش از میلاد
• فنجان سفالی دوره آهن اول با قدمتی در حدود 1450 تا 1150 پیش از میلاد
• کاسه سفالی سه پایه از دوره آهن اول با قدمتی در حدود 1450 تا 1150 پیش از میلاد
• ظرف های سفالی دوره آهن اول و طلسمی از بدل چینی به شکل چشم اوجات
• چشم مقدس مصری و احتمالا متعلق به شوش در خوزستان از دوره هخامنشی با قدمتی در حدود 330 تا 550 پیش از میلاد و بشقاب سفالی دوره اشکانی
• ظروف سفالی لوله دار دوره آهن اول
• بشقاب سفالی زیر لعاب دوره تیموری سده نهم هجری قمری و پی سوزهای سفالی دوره اسلامی