شروع نخستین فصل از کاوش در غار اسپهبد خورشید

ایلنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های منتشر شده، شروع نخستین فصل از کاوش در غار اسپهبد خورشید صورت گرفت.

مهدی عابدینی عراقی (مدیر پایگاه میراث فرهنگی اسپهبد خورشید) با اشاره به آنکه طی ماه جاری نخستین فصل کاوش غار اسپهبد خورشید کلید خواهد خورد، گفت: به محض دریافت مجوز کاوش از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، نخستین فصل کاوش در غار اسپهبد خورشید را آغاز خواهیم کرد. در این غار فضای معماری فاخر داریم که چند هزار متر مربع است.

گفته می شود داخل غار به صورت دستکند است و بخشهایی مانند قلعه، برج، آتشکده، آب انبار، حمام و تنور دارد که ساروج و سنگ ساخته شده اند. دو مسیر پله مانند نیز به دهانه غار راه دارد که یکی در مرکز دهانه غار و دیگری در سمت چپ است. معماری داخلی به صورت چهار طبقه بوده که با پلکان به یکدیگر راه دارند. آب انبار مجموعه دو طبقه بوده است. ساخت چنین فضایی در ارتفاع 50 و 80 متری بدون ابزار به خصوصی کار پیچیده ای بوده است. حتی یکی از عجیب ترین بخشهای غار، هدایت آب از روستای کمرپشت از یک مسیر سنگی به داخل غار بوده که هوشمندی بخصوصی را در آن میتوان دید اما با توجه به آنکه تاکنون هیچ کاوشی در غار اسپهبد خورشید انجام نشده نمیتوان به صراحت در این خصوص صحبت کرد.

عابدینی عراقی پیرامون شروع نخستین فصل از کاوش در غار اسپهبد خورشید گفت: ابتدا آواربرداری انجام می شود و این کار از بخش غربی غار آغاز خواهد شد تا پلان های معماری و بخش های مختلف آن مشخص شود. برای انجام مرمت نیاز است تا کاوش انجام گیرد و مسیر مرمت به مرمتگران داده شود. باید کاوش را آغاز کرد تا ببینیم با چه پدیده های معماری و پلان هایی روبرو می شویم.

این باستان شناس درخصوص فعالیت معادن در حریم و نزدیکی غار اسپهبد خورشید گفت: موفق شدیم فعالیت یکی از چهار معدنی که در حریم غار قرار دارند را متوقف کنیم. از آنجا که این معادن مجوز فعالیت 10 ساله اشان را در سال 1396 از اداره کل میراث فرهنگی استان مازندران دریافت کرده اند. از این رو امکان متوقف کردنشان نیست. این در حالی است که تمام این معادن در حریم ثبت ملی غار فعال هستند. با همکاری استانداری و دادستان بر آن شدیم تا به محض اتمام اعتبار زمان مجوز هریک از این معادن، دیگر مجوز آنها تمدید نشود. اعتبار فعالیت یکی از این معادن تمام شده بود که دیگر تمدید نشد و 3 معدن نیز تا سال 1406 فعال خواهند بود و مجوز فعالیت آنها تمدید نخواهد شد.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی اسپهبد خورشید درخصوص آسیبی که فعالیت معادن در حریم می تواند به این میراث ملی وارد کند، گفت: این آسیب بیشتر در حوزه آسیب منظر خواهد بود، چرا که حریم منظر مخدوش می شود البته ضربه های سنگ شکن نیز لرزه هایی ایجاد می کند که می تواند موجب آسیب به غار شود. ضمن آنکه تردد ماشین آلات سنگین معادن در جاده های محوطه غار آسیب زننده است و حریم منظر را مخدوش می کند.

او همچنین از آزادسازی بخشی از عرصه غار اسپهبد خورشید خبر داد که در تملک یکی دیگر از معادن بود و گفت: با کمک منابع طبیعی آن منطقه نهال کاری شد. در انتظار تامین اعتبار برای اجرای مسیر دسترسی هستیم. با توجه به آنکه اعتبارات قطره چکانی دولتی کفاف ساخت مسیر را نمی دهد، یکی از معدن کاران خارج از حریم برای سرمایه گذاری در این بخش اعلام آمادگی کرده است.

عابدینی عراقی در پاسخ به این سوال که افسانه های مختلفی درخصوص غار اسپهبد خورشید مطرح است از جمله میتوان به نوشته های تاریخی اشاره داشت که از این غار به نام طاق عایشه گرگیلی دژ یاد شده و علت اینکه آن را طاق عایشه گرگیلی دژ می خواندند به سبب این است که در زمانهای قدیم تعدادی از راهزنان و دزدان به همراه زنی به نام عایشه که در دوره های اسلامی زندگی میکرد و در این غار متحصن بود، دور هم جمع شدند و کارشان کرکیل (غارت) بوده یا آنکه گفته می شود اسپهبد خورشید زن و فرزاندان و تمام ثروت خود را در فرار از دست اعراب در غار اسپهبد اسکان می دهد و با لشگری عظیم به سمت گیلان و جنگ با اعراب می رود اما خانواده او در غار جان می بازند و…کدام یک از این افسانه ها درست است و به لحاظ باستان شناسی ثابت شده، گفت: من به افسانه ها اعتقاد ندارم.

باستان شناس آنچه را می بیند باور می کند. برخی از دوستان در داستانها غرق شده اند. اینجا با سازه ای معماری روبرو هستیم که در دوره ساسانی و پسا ساسانی ساخته شده و باید کاوش شود تا بتوان درخصوص آن دقیق تر صحبت کرد. ضمن آنکه اسپهبد اصلا سوادکوهی نبود. هر چند براساس کتب تاریخی در زمان جنگ فرزند و خانواده خود را در اینجا ساکن کرده تا برای آوردن نیرو به دیلم برود اما تاکنون اثری از ثروت نهفته او در غار وجود ندارد و هنوز کاوشی نیز صورت نگرفته تا بتوانیم به قطع سخن بگوییم.

او با اشاره به آنکه مردم محلی مازندران و منطقه سوادکوه این غار را لاپ کمر می نامند، گفت: معنی لاپ بریدگی است از آنجا که شکاف و بریدگی توسط طاق این غار در دل کوه ایجاد شده است، به این نام نامیده شد. بسیاری از افسانه های کنونی طی نیم قرن اخیر تولید شده اند.

عابدینی عراقی همچنین از تجهیز کارگاه برای آغاز دومین فصل کاوش در آتشکده ارفع ده خبر داد و گفت: این آتشکده یکی از بناهای وابسته به پایگاه میراث فرهنگی اسپهبد خورشید سوادکوه است و طی هفته جاری دومین فصل کاوش در محوطه مسجد سر را آغاز خواهیم کرد.

این باستان شناس با اشاره به آنکه در نخستین فصل کاوش در مسجد سر تپه کلای روستای ارفع ده سوادکوه که در سال 1400 انجام شد، یک بنا با پلان مشابه با چهارطاقی های زمان ساسانیان که در دیگر مناطق قلمرو این امپراتوری وجود دارد بدست آمده است، گفت: با وجود آنکه در متون تاریخی از آتشکده های متعددی در مازندران نام برده شده از آتشکده آمل و ساری گرفته تا آتشکده کوسان و…اما تاکنون شواهد معماری از این آتشکده ها بدست نیامد. از این رو میتوان گفت مسجد سر نخستین آتشکده ای است که در استان مازندران کشف کرده ایم. این مکان از دیرباز محل عبادت بوده و هم اکنون نیز از جمله نقاط قابل احترام در منطقه به حساب می آید.

عابدینی عراقی پیرامون شروع نخستین فصل از کاوش در غار اسپهبد خورشید یادآور شد: بعد از انجام نخستین فصل کاوش در تپه کلای ارفع ده، چهار طاقی، آتشدان گچی بسیار زیبا از دل خاک درآمد. این مجموعه تمام اجزای آتشکده از آتشدان، راهروی طواف گرفته تا محل حضور موبدان و محل تطهیر و تنبوشه سفالی و…بدست آمد. اتاق های جانبی نیز بدست آمدند. با توجه به آنکه تنها یک سوم آتشکده کاوش شده، امسال بخش دیگری کاوش خواهد شد تا پلان آتشکده کامل تر شود و بتوانیم به عنوان آتشکده ای مستقل و تقریبا با پلان کامل معرفی کنیم.

او در پاسخ به این سوال که آیا میتوان گفت این آتشکده یکی از کامل ترین آتشکده هایی است که از زیر خاک بیرون می آید، گفت: این مجموعه کامل است اما متاسفانه در سال 1360 برای ساخت سالن کشتی بر روی تپه، درصدد تسطیح آن برآمدند که سبب تخریب بخش بالایی و گنبد آجری آتشکده شد. البته در نهایت جلوی ساخت این سالن گرفته شد و مابقی آتشکده از تخریب نجات یافت. اکنون حدود 2 تا 2 متر و 10 سانت از ارتفاع آتشکده موجود است.

مدیر پایگاه ملی غار اسپهبد خورشید و آثار وابسته همچنین درخصوص تزیینات بدست آمده در این آتشکده گفت: کف و دیوارهای آتشکده گچی است که با رنگ اخرای قرمز رنگ پوشانده شد. آتشدان کنگره ای است و به سمت بالا که می آید مساحتش کمتر می شود. هشت کنگره می خورد و به بالا می آید. البته تزیینات گچی نیز در این آتشکده بدست آمد که شکسته شده اند. این آتشکده دید ما را نسبت به بناهای مذهبی دوره ساسانی استان مازندران بازتر کرد.

این آتشکده تا قرن چهارم هجری قمری (دوره اسلامی) مورد استفاده قرار می گرفته و در چندین مرحله الحاقاتی به آن افزوده شده است. البته معماری کاملا ساسانی است و سفال هایی از دوره اسلامی (قرن 3 و 4 ه. ق) نیز در آن بدست آمد.

به گفته او، این محوطه تخریب نشده و آثار تخریب در آن دیده نمی شود و همچنان مورد احترام مردم است و به مرور زمان دچار فرسودگی و آسیب شد. روی این تپه ساخت و ساز انجام نشد اما در دهه 30 حفاری غیر مجاز در این محوطه انجام شده که در کتاب منوچهر ستوده نیز به آن اشاره شده. در آن کتاب آمده که این افراد چند مجمع مفرغی و مسی را از محوطه خارج کرده و بردند. در کاوشی که داشتیم موفق شدیم بقایایی از آثار مسی را در کف آتشکده بدست آوریم و ظاهرا آنچه گفته شده، درست بود چرا که آثار حفاری غیرمجاز مشهود بود. ضمن آنکه راه پله نیز دچار آسیب شده و شکسته است.