نقدی به طرح ارزیابی عملکرد پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

ایلنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، نقدی به طرح ارزیابی عملکرد پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مطرح شد.

پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور، بازمانده سازمان میراث فرهنگی کشور است که با تجمیع چندین سازمان فرهنگی دولتی امروزه به صورت وزارتخانه ای با عملکردهای وسیع درآمده است. ذات سازمان میراث فرهنگی کشور، پیش از ادغام های گسترده، مبتنی بر پژوهش و پاسداری در ارتباط با میراث فرهنگی بود اما پس از ادغام های اولیه به تدریج نگاه اقتصادی (صنعت گردشگری) بر این مجموعه حاکم شد. در آخرین ماه سال گذشته، مرکز پژوهش های مجلس گزارش بررسی عملکرد این پژوهشگاه را منتشر کرده است.

گرچه نگاه این طرح بیشتر درونی است و ضعف ها را بیشتر برخواسته از عملکرد پژوهشگاه قلمداد کرد اما باید توجه داشت که برخی از کاستی های موجود در پژوهشگاه ریشه بیرونی داشته است.

نوشتار پیش رو در حقیقت نقدی دو سویه هم به عملکرد وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و هم طرح مرکز پژوهش های مجلس در خصوص پژوهشگاه است تا از این رهگذر ریشه های ضعف در عملکرد پژوهشگاه میراث فرهنگی بیشتر مورد واکاوی قرار گیرد. مسئله ای که در طرح مرکز پژوهش های مجلس در خصوص بررسی عملکرد پژوهشگاه چندان مورد توجه قرار نگرفته است، نگاه به سیاستهای کلان در حوزه وزارت میراث فرهنگی است و از این منظر ریشه بسیاری از ضعف ها را در عملکرد پژوهشگاه درونی و ناشی از ضعف فردی و سلیقه ای لحاظ کرده است.

به نظر می رسد که یکی از مهمترین دلایل ضعف نسبی در عملکرد ساختار میراث فرهنگی کشور و به دنبال آن پژوهشگاه میراث فرهنگی که تزلزل نگاه پژوهشی/ حفاظتی در ساختار وزارتخانه در طی سالیان اخیر را در پی داشته، نبود یا ضعف یک فلسفه هستی شناختی و نقشه راهبردی است. تشکیلات سازمانی و نهادهای اندیشه ساز در وزارتخانه (یا سازمان پیشین) در همه این سالها عاجز از ارائه یک اندیشه یا فلسفه کارکردی و نقشه راه کلان برای خود در ساختار اجرایی کشور با توجه به چالش های فرهنگی هویتی بوده است.

عدم وجود چنین نقشه راهی که دغدغه اصلی آن تحکیم هویت ایران فرهنگی (شامل دین، مذهب، زبان و. .)، همگرایی ملی و منطقه ای و برخورد با مقوله ایران هراسی و…باعث شده تا ارکان و زیرساختهای وزارتخانه نیز دچار سردرگمی شود. از طرف دیگر تسلط نگاه اقتصاد فرهنگی که از ادغام سازمان گردشگری در بدنه میراث فرهنگی حاصل شده است باعث شده حتی حوزه های پژوهش یا حفاظت محور همچون پژوهشگاه میراث فرهنگی تحت الشعاع قرار گیرد. رشد شتابان تعرض به مواریث فرهنگی از جانب پروژه های عمرانی علیرغم حساسیت های مردمی در سایه سکوت برخی مدیران ادارات میراث فرهنگی استانها یکی از دلایل کاهش اهمیت مقوله حفاظت در بدنه میراث فرهنگی کشور است و در واقع میتوان گفت بحث پژوهش در بدنه میراث فرهنگی استانها متاسفانه تا حد زیادی به حاشیه رفته است.

براساس مقاله نقدی به طرح ارزیابی عملکرد پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری باید بدانید که حضور افراد نه چندان مرتبط با مقوله میراث فرهنگی در راس مدیریتهای استانی میراث فرهنگی کشور که از ادغام سازمان میراث فرهنگی به ویژه با سازمان گردشگری در دهه 80 شمسی ناشی شده است، ارتباط پژوهشگاه با مراکز استانی را سخت کرد. ضعف چنین نگاهی به صورت زنجیره وار باعث شده مدیریت های جزیی تر به خصوص در استانها هم دچار اهمال در امر پژوهش و نگاهداری از میراث فرهنگی شوند. مجلس محترم شورای اسلامی برای بهبود این نقصان می تواند شرایط تخصصی تری را برای احراز پست وزارتخانه میراث فرهنگی در نظر بگیرد که شامل مدرک تخصصی مرتبط به همراه فعالیت در حوزه مورد نظر و شرایطی از این دست است.

از طرف دیگر وزارتخانه میراث فرهنگی بایستی با مشورت از اهل فن و پس از بررسی های جامع به تدوین نقشه راهی مشخص که جوابگوی نیازهای جامعه به شدت در حال تغییر ایرانی بوده، دست زند که مهمترین هدف آن بازتعریف هویت ایران فرهنگی در چارچوب سرزمینی باشد که از طریق باستان شناسی، صنایع دستی و هنر و…تقویت شود. در عین حال این نقشه راه باید مشکلات توسعه عمرانی در ایران را لحاظ کرده و به گونه ای عمل گردد که مانعی جدی برای پروژه های عمرانی که در میان مردم به مراتب حساسیت بیشتری نسبت به آنها وجود دارد، نباشد مثلا نقشه باستان شناسی ایران زودتر تکمیل و به عنوان سند بالادستی به مراجع ذیصلاح ارائه گردد.

به نظر می رسد تغییرات نیروهای انسانی در وزارتخانه در فقدان چنین نقشه راهی که مقوله میراث فرهنگی و بویژه باستان شناسی کشور را در ارتباط با مدیریت کلان کشور و نگاه بالادستی در سیاستهای کلی بازتعریف نکند، نمی تواند کاری موثر به پیش ببرد. مهمترین کار برای بهبود عملکرد بخش های زیردست وزارتخانه میراث فرهنگی تدوین چنین نقشه راهی خواهد بود که نسبت خود را با سیاست های بالادستی و کلان در ایران تعریف و هماهنگ کند. اگرچه در بخشی از گزارش مرکز پژوهش ها نیز به درستی به نقصان فهرست بندی اولویت های پژوهشی در پژوهشگاه و سلیقه ای عمل کردن مدیران اشاره شد اما واکاوی این کاستی جز با نگاه به ریشه های ظهور چنین نقصانی امکان پذیر نیست.

براساس مقاله نقدی به طرح ارزیابی عملکرد پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری باید بدانید که نبود یک نقشه راه جامع و بلندمدت براساس فلسفه ی کارکردی در وزارتخانه، تاثیرش را روی پژوهشگاه نیز گذاشته و چنین ضعفی را چه در خصوص کاوش محوطه ها و چه انتشارات پژوهشگاه شاهدیم.

در بخشی از طرح به بررسی کیفیت انتشارات پژوهشگاه پرداخته شده و نگاه نسبتا مثبتی به این حوزه انجام شده شده است، اما به نظر می رسد انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی غالبا فاقد تاثیرگذاری لازم در حوزه پژوهشی بوده و احتمالا بیشتر برای ارتقا و امتیاز هیئت علمی اعضا استفاده شده است. در حالی که کاوش های بسیار مهمی در نقاط مختلف ایران با مجوز همین پژوهشگاه انجام گرفته اما پژوهشگاه در سالهای اخیر سهم چندانی برای انتشار گزارش هایی نظیر کاوش های شهر سوخته، کنار صندل یا محوطه های مهمی که هم جنبه هویتی داشته و هم از اعتبار علمی بالایی در مجامع بین المللی برخوردارند، قائل نبوده است. پیشنهاد می شود تا امتیاز علمی انتشار کتاب در پژوهشگاه از فهرست امتیازات ارتقای رتبه حذف شده و انتشارات پژوهشگاه به بخش خصوصی واگذار شود.

ضمن اینکه انتشار کتاب به زبان غیر از زبان فارسی را نیز در دستور کار قرار دهد. شاید بحث برانگیزترین مورد موجود در طرح مرکز پژوهش های مجلس، پیشنهاد تشکیل هسته ای از اساتید دانشگاه ها برای مدیریت کاوش های نجات بخشی باشد. یکی از ایرادهای عمده چنین رویکردی این است که این طرح در اصل بازتولید رویکرد فعلی پژوهشگاه در این خصوص است و به نظر می رسد نتواند باعث بهبود عملکرد پژوهشگاه شود. اگرچه در گزارش مذکور برون سپاری برخی کارها به تحصیلکردگان غیر شاغل در پژوهشگاه و مراکز استانی در طرح مورد نظر قرار گرفته که نکته مثبتی است اما باید توجه داشت که در پیشنهاد ارائه شده نیز تضمینی برای برون سپاری عادلانه کارها به پژوهشگران مستقل وجود ندارد.

سوال اینجاست که چگونه و چه تضمینی باعث می شود که این شورا نیز همانند فرآیندهای جذب دانشجوی دکترا یا جذب هیئت علمی یا حتی روند فعلی صدور مجوزها که اتفاقا شورایی است، سلیقه ای عمل نکرده و شبکه های خودی/ غیر خودی در آن شکل نگیرد؟ اگر قرار به نوسازی حکمرانی در عرصه های حاکمیتی است بایستی اندیشه مردمی سازی حکمرانی در اتاق شیشه ای بیشتر مورد توجه قرار گیرد. پیشنهادی که میتوان داد این است که برای پژوهشکده باستان شناسی (یا سایر پژوهشگاه های تخصصی) سازوکاری تهیه شود که باستان شناسان با انتخابات و رای گیری هیئت مدیره پژوهشکده را انتخاب کنند.

چنین شورایی از طرف پژوهشگاه می تواند برای هر استان نیز تشکیل شده که بازوی مشورتی و بعضا اجرایی پژوهشگاه در استانها باشد. برای جلوگیری از انحصار تصمیمات در دست این گروه لازم است تا به نسبت حضور باستان شناسان مستقل وکارمندان دولت اعم از هیئت علمی یا کارمندان ادارات استان توجه شده و وزن بیشتر به باستان شناسان مستقل و غیر حقوق بگیر (غیر دولتی) داده شود. تشکیل چنین نهادی مبتنی بر انتخایات میتواند ارتباط میان پژوهشگاه و مراکز استانها را نیز بهبود بخشیده و بازوی پژوهشگاه و وزارتخانه در استانها شوند.

به عقیده نگارنده در شرایط فعلی گروه دفتر فنی هر اداره توسط مدیر مجموعه انتخاب شده که طبیعتا تابع نظرات و دستورات شخص مدیر یا اداره متبوع بوده و ارتباطی با نهادی به نام پژوهشگاه میراث فرهنگی ناچیز می باشد. راه برون رفت از این گسست فنی، توانمندسازی چنین هسته ای است که با استقلال نسبی از بدنه اداری بتواند بازوی مناسبی برای این امور پژوهشگاه در استانها بوده و فرآیند نظارت را بهبود بخشد.

یکی از نقدهای صریح دیگر به این گزارش، جانبداری طراحان گزارش از این گزاره نه چندان درست، ذیل عنوان اختیارات و مجوزهای ویژه پژوهشگاه در صفحه 26 و 27 است که مدعی است که پژوهشگاه نماینده همه باستان شناسان ایرانی نیست" حال آنکه پژوهشگاه قرار نبوده همه باستان شناسان را نمایندگی کند، چراکه اصولا تمامی احکام و پست ها انتصابی و از بالا به رده های پایین ابلاغ می گردد و اگر قرار است تا پژوهشگاه نماینده باستان شناسان باشد بایستی ساز و کاری برای این کار مانند آنچه که به عنوان انتخابی نمودن رئیس پژوهشگاه یا برخی پژوهشکده ها ارائه شده، در نظر گرفته شود. این گزاره به احتمال زیاد بازتابی از یک چالش قدیمی میان نیروهای دانشگاهی و بدنه پژوهشکده باستان شناسی که عموما تربیت شده دانشگاه میراث فرهنگی کشور هستند، می باشد.

در بخش دیگری از طرح مذکور به نقص در فراهم نمودن امکانات پژوهشی سخت افزاری در راه ارتقای امر پژوهشی اشاره شده که این کاستی را باید دارای ریشه چند دهه اخیر دانست که هم گریبان گیر موسسات علمی/ دانشگاهی و هم پژوهشگاه بوده است. به عنوان مثال از بعد از گذشت حدود 8 دهه از باستان شناسی ایران هنوز محققان داخلی بایستی آزمایش های مهم کربن 14 و تاریخ گذاری مطلق خود را با صرف هزینه به موسسات و دانشگاه های خارجی بفرستند و هنوز که هنوز است هیچ دغدغه ای از جانب موسسات دانشگاهی یا پژوهشگاه برای تهیه دستگاه های مورد نظر دیده نشده و این احتمالا به دلیل نبود یک نقشه راه و یک بام و دو هوا بودن مسئله میراث فرهنگی بین پژوهشگاه و نهاد دانشگاهی است.

اساتید دانشگاهی مثل همه دانشگاه های جهان می توانند بودجه پژوهش های خود را از دانشگاه یا آنگونه که چند سال اخیر باب شده از طریق همکاری های بین المللی دانشگاهی تامین کنند. ایراد کار این است که برخی از اساتید دانشگاه ها منابع مالی پژوهشی (به جز کاوش های آموزشی) از بودجه پژوهشگاه تهیه گردیده و این مسئله به کاهش برون سپاری پروژه ها به باستان شناسان بیکار و غیرحقوق بگیر انجامیده است.

از طرف دیگر سلیقه ای عمل کردن مدیران پژوهشگاه هم جز انتقادات نسبتا به جا به عملکرد پژوهشگاه است. به عنوان مثال در دوره های قبل تلاش ها و هزینه هایی انجام گرفت تا یک پایگاه ثبت داده های باستان شناسی برای محوطه ها در پژوهشگاه طراحی و اجرا شود اما با تغییرات به وجود آمده، همه این پروژه مهم متوقف گردید.

اهمیت چنین طرحی وقتی روشن می شود که بدانیم سِرور ثبت اطلاعات بیشتر داده های بدست آمده از کاوش های مشترک با گروه های خارجی در دانشگاه یا موسسه خارجی بوده و طرف خارجی هر وقت اراده کند می تواند دسترسی محقق ایرانی را مسدود کند اما با این حال سلیقه ای عمل کردن مدیران این نهاد باعث شده که هزینه های اولیه برای این کار سوخت شود، کاوش های داخلی نیز عموما یا فاقد چنین پایگاهی بوده یا نسخه های ضعیف و محلی از این طرح برای خود ساخته اند که دسترسی به آن خارج از اختیار پژوهشگاه است.

مسئله دیگر نقد طراحان به مسئله برون سپاری کاوش های نجات بخشی از طرف پژوهشکده و پژوهشگاه است که تا حد زیادی درست می باشد و در برخی موارد اعمال سلیقه و خودخواهی باعث شده تا نقش پژوهشگاه از نوع نظارت به اجرا تغییر یابد. باید این نکته را در نظر گرفت که تا هنگامی که همه سمت ها در پژوهشگاه انتصابی است، ناچار باید سهم بخش زیادی از تصمیمات را بنا به سلیقه دانست. پیشنهاد می شود که برون سپاری پروژه های باستان شناسی براساس رزومه، عملکرد و امتیازسنجی متقاضیان در حوزه های تخصصی و براساس روشی متمرکز و فراگیرانجام شود که مسئله امتیازسنجی می تواند با توجه به ساختار امتیاز دهی وزارت علوم نسبت به فعالیتهای علمی مبنا قرار گیرد یا از طریق ایجاد پایگاه اینترنتی ثبت باستان شناسان صورت پذیرد تا ورود سلایق شخصی به حداقل برسد.

طبیعی است که بایستی راه اعتراض موثر نیز باز بوده تا در صورت اجحاف، رویه تغییر کند. در سالهای گذشته پژوهشکده بارها از فعالان باستان شناس آزاد رزومه خواسته اما نهایتا صدور مجوزها بیشتر سلیقه ای بوده یا نظارت دقیقی به خصوص روی کارهای میدانی که منابع مالی آنها استانی و از جایی غیر از پژوهشکده بوده انجام نگرفته است. به عنوان مثال متخصص دوره اسلامی سرپرستی کاوشی را عهده دار بوده که متعلق به دوره پیش از تاریخ بوده است.

نتیجه آنکه در طرح ارزیابی مذکور، بیشتر ساختار پژوهشکده باستان شناسی مبنای ارزیابی قرار گرفته و در این ارزیابی نیز مسائل روساخت و جزیی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. حال آنکه همانگونه که گفته شد بدون ایجاد یک فلسفه کارکردی که متاثر و برخواسته از جریانات و مسائل و دغدغه های روز کشور باشد، چنین اصلاحاتی صرفا مقطعی و احتمالا با انباشت خواستهای جدید و بروز مشکلات بیشتر همراه خواهد بود.

نویسنده: حسین مرادی (پژوهشگر و باستان شناس)